Ενα από τα πιο ζωηρά και τολμηρά ευρωπαϊκά θέατρα έρχεται τις μέρες αυτές στην Ελλάδα, στο Φεστιβάλ Αθηνών, για να παρουσιάσει μια πολυπαινεμένη παράστασή του – παράσταση που θριάμβευσε πριν από τρία χρόνια στο Φεστιβάλ της Αβινιόν και παίζεται έκτοτε σε πολλές χώρες του κόσμου: Πρόκειται για το βελγικό θέατρο Need Company που δημιούργησε ο «αναγεννησιακός» Γιαν Λόουερς (Jan Lauwers), το οποίο θα εμφανιστεί τώρα για πρώτη φορά στην Αθήνα με το έργο του ίδιου του Λόουερς «Το δωμάτιο της Ισαβέλλας».
«Θέατρο ή χοροθέατρο;» είναι τον καιρό αυτό η πιο συνηθισμένη ερώτηση των δημοσιογράφων προς τους αρμόδιους του Φεστιβάλ – για να πάρουν μια κάπως αμήχανη απάντηση. Διότι το Need Company, που από γεννησιμιού του έχει συμπεριλάβει στις παραγωγές του, ισότιμα με το θέατρο, εικαστικές τέχνες, κίνηση, μουσική και τραγούδι, έχει φτάσει τελευταία σε στενή επαφή με τον σύγχρονο χορό, ώστε να συγχέονται κάπως τα όρια μεταξύ θεάτρου και χοροθεάτρου.
Αντιλαμβανόμαστε ήδη ότι η παράσταση με την οποία θα γνωρίσουμε κι εμείς τώρα τον σημαντικό Ευρωπαίο δημιουργό και το συγκρότημά του είναι ένα κράμα «ειδών». Ενα «πολυθέαμα», τρόπον τινά, αλλά με ένα δικό του τρόπο, που συνιστά άλλωστε και την προσωπική γραφή του Λόουερς. Ο λόγος άλλωστε δεν είναι καθόλου περιορισμένος στο έργο αυτό, κάθε άλλο: βασίζεται άλλωστε στο έργο της Ανέκε Μπονεμά «The Liar’s Μonoloque».
Η εμφάνιση του Need Company στην Αβινιόν το 2004 και οι διθυραμβικές κριτικές που απέσπασε «Το δωμάτιο της Ισαβέλλας» αποτελούν σταθμό στην εικοσαετή πορεία του, αλλά δεν είναι και ο μόνος. Κατ’ αρχάς ο ίδιος ο πολυσχιδής Γιαν Λόουερς -δραματουργός, σκηνοθέτης, ζωγράφος και σκηνογράφος, φωτιστής, σεναριογράφος και κινηματογραφικός σκηνοθέτης- είχε από νέος ξεχωρίσει, σχεδόν αμέσως μετά το τέλος των σπουδών του για θέατρο και ζωγραφική.
Ξεχώρισε αρχικά με τον ριζοσπαστικό θίασο «Επίγονοι» (Epigonenensemble) που ίδρυσε το 1981 στην πατρίδα του, τη Φλάνδρα – το πρωτοποριακό θέατρο είχε ταυτιστεί τότε στο Βέλγιο με τον θίασο αυτό. Το 1986 ιδρύει στις Βρυξέλλες το Need Company και σύντομα η ρηξικέλευθη δουλειά του γίνεται γνωστή σε διεθνές επίπεδο – κάθε του παραγωγή παίζεται και σε πολλές άλλες χώρες, ώς και στην Αμερική, όπου μάλιστα ο Λόουερς έχει βραβευθεί.
Σήμερα συγκαταλέγεται στους ανανεωτές του θεάτρου σε διεθνές επίπεδο, δημιουργός μάλιστα «προσωπικού σκηνικού ιδιώματος», και ορισμένοι παράγοντες του Φ.Α. θεωρούν ότι η συμμετοχή του είναι «το πιο ενδιαφέρον θεατρικό γεγονός της φετινής διοργάνωσης». Γνώμη τολμηρή, αν λάβουμε υπόψη ότι έρχονται θέατρα όπως της Μνούσκιν, το μοσχοβίτικο του Φομένκο, η Φολκσμπίνε Βερολίνου με Κάστορφ, Μαρτάλεφ και Γκότσεφ, Κρέτακορ Βουδαπέστης με Αρπαντ Σίλινγκ, Εθνικό Βρετανίας με Ντέμπρα Γουόρνερ, Μπομπ Γουίλσον κ.ά.
Το ενδιαφέρον αυτού του ευρέος φάσματος θεάτρου για τον χορό έγινε εντονότερο από το 2000, όταν ο μεγάλος Φορσάιθ κάλεσε τον Λόουερς να κάνει μια παράσταση χοροθεάτρου στα Μπαλέτα της Φρανκφούρτης. Το Need Company παρουσίασε το θέαμα «DeaD – Dogs – Don’t – Dance / Djames – Djoyce – DeaD», παράσταση που σημάδεψε την πορεία του Λόουερς και του θιάσου του.
Εξίσου στενή με τον χορό είναι η επαφή του θεάτρου αυτού με τη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες – ζωγράφος άλλωστε ο ίδιος, με μεγάλη προσωπική έκθεση πρόσφατα στις Βρυξέλλες. Ειδικά στο «Δωμάτιο της Ισαβέλλας» οι λογοτεχνικές και οι εικαστικές αναφορές είναι εμφαντικά παρούσες στη σκηνή.
Θεατρικό ιδίωμα
Αλλά πριν αναφερθούμε στο θέμα και το ύφος της παράστασης που θα έρθει στην Αθήνα, ας επισημάνουμε ένα βασικό χαρακτηριστικό του «τρόπου Λόουερς», πέρα από τα όσα ήδη αναφέρθηκαν. Κατά τους μελετητές της δουλειάς του (διότι έχουν γίνει ακόμη και συμπόσια με θέμα το σκηνικό ιδίωμα του Λόουερς, ειδικότερα στο «Δωμάτιο της Ισαβέλλας»!) ο καλλιτέχνης αυτός έχει δημιουργήσει ένα θεατρικό ιδίωμα, το οποίο, εκτός των σκηνικών αποτελεσμάτων του, «εξετάζει την ίδια τη φύση του θεάτρου και το νόημά της». Η δουλειά δηλαδή που κάνει με τους ηθοποιούς αφορά και το τι είναι θέατρο και ποια η σημασία του. Αυτό μέσα από το πώς παίζουν οι ηθοποιοί. Που «παίζουν και δεν παίζουν». Με το παίξιμο, δηλαδή, και ένα μη παίξιμο. Ενας παράδοξος τρόπος έκφρασης μεταξύ υποκριτικής και μη υποκριτικής – αυτό που ονομάστηκε «Thing Theater», σκεπτόμενο παίξιμο ή κάπως έτσι.
Το ιδίωμα αυτό χαρακτήρισε το ανέβασμα είτε κλασικών έργων -Σαίξπηρ ιδίως: Ιούλιος Καίσαρ, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, Βασιλιάς Ληρ, Μάκβεθ κ.ά.- είτε σύγχρονων, σε κείμενα του ίδιου του Λόουερς ή άλλων. Μόνιμη, πάντως, προβληματική των παραστάσεων του Λόουερς είναι πάντα το πλέγμα βία, έρωτας, θάνατος.
Ολα αυτά χαρακτηρίζουν «Το δωμάτιο της Ισαβέλλας» που θα δούμε στο Φεστιβάλ Αθηνών (Πειραιώς 260 από 15 έως 18 Ιουνίου). Γιατί αυτή η παράσταση θεωρείται αντιπροσωπευτική («σύνοψη» τη χαρακτηρίζουν μερικοί) του ιδιώματός του. Χώρια που είναι και για έναν άλλο λόγο πολύ προσωπική: Χρησιμοποιείται σ’ αυτήν -τα βλέπουμε όλα εκτεθειμένα πάνω στη σκηνή- μια μεγάλη συλλογή αντικειμένων τέχνης από την Αφρική, τα οποία συνέλεγε ο πατέρας του Λόουερς και άφησε στον γιο του. Η συλλογή αυτή, συνδεδεμένη προφανώς με την προσωπική μυθολογία του, υπήρξε και ένα από τα εναύσματα της έμπνευσης για την παράσταση αυτή. Αφού και η ηρωίδα του έργου, η Ισαβέλλα, βρίσκεται κάποια στιγμή να ζει σε ένα παρισινό διαμέρισμα γεμάτο από αφρικανικά αντικείμενα, «κληρονομιά» από ένα πατέρα «πρίγκιπα της ερήμου», που «χάθηκε χωρίς να τον γνωρίσει ποτέ».
Η Ισαβέλλα (την υποδύεται η Βιβιάν Μουνκ, ηθοποιός-μούσα του Λόουερς) είναι τώρα μια τυφλή υπέργηρη γυναίκα, γοητευτική ωστόσο, γεννημένη στις αρχές του 20ού αιώνα, τη ζωή της οποίας παρακολουθούμε σαν παραμύθι σε διάφορες φάσεις της – με τον απόηχο ταυτόχρονα μεγάλων ιστορικών στιγμών αυτού του αιώνα, όπως οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, η Χιροσίμα κ.ά.
Η μικρή Ισαβέλλα ζει σ’ ένα φάρο μικρού νησιού με τους θετούς γονείς της. Ο πατέρας της, της λένε, εξαφανίστηκε μυστηριωδώς σε μια αποστολή στην Αφρική. Σύντομα όμως αποκαλύπτεται ότι ένα μεγάλο ψέμα σκιάζει αυτήν την ιστορία. Η Ισαβέλλα βρίσκεται, ως νεαρή, να σπουδάζει Ανθρωπολογία στη Σορβόννη, με ειδίκευση στα θέματα Αφρικής, ζώντας σε ένα δωμάτιο-κληρονομιά από τον πατέρα της, γεμάτο αντικείμενα αφρικανικής τέχνης. Παρακολουθώντας τη ζωή της και ταυτόχρονα γεγονότα αυτού του αιώνα, συχνές είναι οι αναφορές και σε σημαδιακές μορφές της τέχνης της εποχής (Πικάσο, Μπουνιουέλ, Τζέιμς Τζόις, Μποντριγιάρ κ.ά.) – «δοσμένα όμως όλα αυτά με πολύ αέρινο τρόπο, δεν υπάρχει τίποτα το εγκεφαλικό».
Αντίθετα, πολλά είναι τα στοιχεία που κατάγονται από το μελό: Ερωτες ανεκπλήρωτοι και βιασμοί πάθους, παιδιά που προκύπτουν έτσι, ζωές που στηρίζονται σε «ζωτικά ψεύδη», αποκαλύψεις με επιστολές μετά θάνατον, θετοί γονείς που ήταν οι πραγματικοί αλλά το έκρυβαν, «ανεξάρτητη» ζωή γυναίκας στον Μεσοπόλεμο, με πολλούς εραστές και άρνηση δέσμευσης, παιδιά από διαφορετικούς άντρες, απελπισμένος ωστόσο έρωτας με παντρεμένο πατέρα 5(!) παιδιών, στράτευση στην εθνική αντίσταση, αιχμαλωτίσεις στον πόλεμο – ακόμη και έρωτας της υπέργηρης αλλά ακατάβλητης Ισαβέλλας με εγγονό της από μια μιγάδα κόρη της!
Θυμίζει… Αλμοδόβαρ η όλη κατάσταση. Αλλά και μια καταπληκτική ομάδα χοροθεάτρου από το Βέλγιο κάτι ανάλογα «μελό» έπαιξε πέρυσι στο Φεστιβάλ Χορού της Καλαμάτας – έχει πράγματι κάνει κάτι σαν σχολή ο Λόουερς σήμερα στην Ευρώπη.
Οι κριτικές για «Το δωμάτιο της Ισαβέλλας» μιλάνε για ένα «συγκλονιστικό έργο, χωρίς ηθικό δίδαγμα», που «παραπαίει μεταξύ ονείρου και αναμνήσεων από την παιδική ηλικία» και «σε ακολουθεί πολύ καιρό μετά το τέλος της παράστασης». Μένει να τη δούμε κι εμείς – και να την ακούσουμε επίσης, γιατί μεγάλο ρόλο παίζει και η μουσική εδώ, τα τραγούδια ιδίως. Αλλωστε, ο Γιαν Λόουερς έχει πει ότι θέλει «η ιεροτελεστία του θεάτρου να είναι αυτό που συμβαίνει όταν οι άνθρωποι μαζεύονται και τραγουδούν».