Η μεγαλύτερη έως σήμερα έκθεση αφιερωμένη στον Μέγα Κωνσταντίνο, ο οποίος μετέφερε την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη και άλλαξε την ιστορία της Ευρώπης καθιερώνοντας τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, άνοιξε τις πύλες της στο κοινό το περασμένο Σάββατο, 2 Ιουνίου.
Για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού, φέτος, η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης δεν είναι μόνο μια πόλη, αλλά μια ολόκληρη περιφέρεια – και μάλιστα διασυνοριακή. Ετσι, το Λουξεμβούργο και η ευρύτερη περιφέρεια, που περικλείει διαμερίσματα του Βελγίου, της Γαλλίας και της Γερμανίας, παρουσιάζουν από κοινού ένα ενδιαφέρον πολιτιστικό πρόγραμμα. Στο πλαίσιο αυτό, το ομόσπονδο γερμανικό κρατίδιο της Ρηνανίας – Παλατινάτου, παρουσιάζει στην πόλη του Τρίερ μια μεγάλη έκθεση για τον Μέγα Κωνσταντίνο.
Οι Τρεβήροι του Κωνσταντίνου
Αγνωστη στο ευρύ ελληνικό κοινό, η πόλη του Τρίερ υπήρξε σημαντική μητρόπολη της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αυτοκρατορική έδρα από τα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα των διοικητών στις δυτικές επαρχίες. Στους Τρεβήρους -αυτή ήταν η αρχαία ονομασία της Τρίερ- ο Κωνσταντίνος έζησε τα πρώτα δέκα χρόνια της βασιλείας του. Επέλεξε την πόλη στις όχθες του ποταμού Μοζέλα ως έδρα το 306 μ.Χ., λίγο μετά την ανακήρυξή του σε Καίσαρα από τις νικηφόρες λεγεώνες του στην εκστρατεία της Βρετανίας. Εκεί έλαβε πιθανότατα τον τίτλο του Αυγούστου (σεβαστού) από τον αυτοκράτορα Μαξιμιανό, και παντρεύτηκε την κόρη του Φάουστα.
Στους Τρεβήρους ο Κωνσταντίνος πραγματοποίησε ένα μεγαλόπνοο πρόγραμμα κατασκευής δημοσίων κτιρίων που υπογραμμίζουν τον χαρακτήρα της αυτοκρατορικής έδρας των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατορίας και μαρτυρούν μέχρι σήμερα τη σημασία της πόλης στην ύστερη αρχαιότητα. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν η μονόκλιτη βασιλική, που χτίστηκε ως αίθουσα του θρόνου, και τα αυτοκρατορικά λουτρά.
Με εφαλτήριο το Τρίερ, ο Κωνσταντίνος υπερασπίστηκε τα σύνορα των δυτικών επαρχιών της αυτοκρατορίας από τις επιθέσεις των γερμανικών φύλων. Από εκεί οδήγησε, το 312 μ.Χ., τα στρατεύματά του κατά του Μαξέντιου, τον οποίο νίκησε στη μάχη της Μουλβίας Γέφυρας, έξω από τη Ρώμη. Η διάσημη αυτή μάχη, μία από τις σημαντικότερες της Ιστορίας, θεωρείται η απαρχή για την μεταγενέστερη καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας ενός κράτους. Για πρώτη φορά στην Ιστορία Ρωμαίος αυτοκράτορας νικά τον αντίπαλό του σε μάχη με τη βοήθεια του χριστιανικού Θεού (Εν τούτω νίκα).
Δύο εκπλήξεις από το χώρο της εφαρμοσμένης αρχαιολογίας περιμένουν τους περίπου 250.000 επισκέπτες που αναμένονται στο Τρίερ για την έκθεση: ένα πιστό αντίγραφο προτομής του Μεγάλου Κωνσταντίνου που κατασκευάστηκε με τη βοήθεια σαρωτών λέιζερ από το πασίγνωστο πρωτότυπο γλυπτό του Ρωμαίου αυτοκράτορα που εκτίθεται στο Καπιτώλιο της Ρώμης. Αρχαιολόγοι, προγραμματιστές υπολογιστών και ειδικοί πολυμέσων παρουσιάζουν εκτός αυτού με τη βοήθεια προβολέων μια αναπαράσταση του Μ. Κωνσταντίνου καθημένου σε θρόνο.
Τρεις βασικοί άξονες
Από το Σάββατο 2 Ιουνίου ώς τις 4 Νοεμβρίου οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να δουν σε τρία μουσεία της πόλης περίπου 1.400 εκθέματα από 160 διεθνή μουσεία όπως το Λούβρο, τα μουσεία του Βατικανού, το Βρετανικό Μουσείο, το Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας αλλά και νέα ευρήματα από τις αρχαιολογικές ανασκαφές που συνεχίζονται στην πόλη του Τρίερ. Η έκθεση για τον Μέγα Κωνσταντίνο κινείται γύρω από τρεις βασικούς άξονες, οι οποίοι παρουσιάζονται στα τρία μεγαλύτερα μουσεία του Τρίερ:
1 Ηγεμών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
Προτομές, γλυπτά, κοσμήματα, περικεφαλαίες συνθέτουν την εικόνα της ύστερης αρχαιότητας στο Κρατικό Μουσείο Τρίερ. Δεν παρουσιάζουν μόνο τον στρατιωτικό, πολιτικό και άνθρωπο Κωνσταντίνο. Περιγράφουν και τις κοινωνικές και φιλοσοφικές εξελίξεις της εποχής.
2 Ο Αυτοκράτορας και οι Χριστιανοί
Κανένας Ρωμαίος Αυτοκράτορας δεν είχε μεγαλύτερη επίδραση στην χριστιανική εκκλησία. Θέσπισε την ανεξιθρησκία, κατασκεύασε μεγαλοπρεπείς ναούς παίζοντας καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση από την ειδωλολατρική αρχαιότητα στον χριστιανικό Μεσαίωνα. Στην ορθόδοξη Εκκλησία, ο Μέγας Κωνσταντίνος λατρεύεται ως άγιος και ισαπόστολος. Αγιογραφίες, πίνακες και σχέδια δείχνουν στο Μουσείο της Επισκοπής Τρίερ τη μεγάλη σημασία και επίδραση του Κωνσταντίνου στον Μεσαίωνα και τη σύγχρονη εποχή. Σαρκοφάγοι των πρώτων χριστιανικών χρόνων, πολύτιμα κοσμήματα και μακέτες κτιρίων σε κλίμακα περιγράφουν την αμφίδρομη σχέση του αυτοκράτορα με τους χριστιανούς.
3 Παράδοση και μύθος
Για πρώτη φορά παρουσιάζεται σε έκθεση η επιρροή που άσκησε η προσωπικότητα και ο μύθος του Μεγάλου Κωνσταντίνου στους μεταγενέστερους πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες της Δύσης. Υπήρξε πρότυπο για τον Καρλομάγνο, αλλά και για τους Πάπες της Ρώμης, οι οποίοι ανήγαγαν τα πρωτεία τους στον Κωνσταντίνο (η λεγόμενη «δωρεά του Κωνσταντίνου», της οποίας η αυθεντικότητα αμφισβητείται από τους ειδικούς). Εκτός αυτού, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει στο Μουσείο της Πόλης την επίδραση της μορφής του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην εικαστική τέχνη από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα.
Με πολιτική σημασία…
Δεν αποτελεί μυστικό ότι η Δύση αρνείται να αποδώσει στον ελληνικό Μεσαίωνα τη σημασία που αντικειμενικά του αρμόζει. Για λόγους ιστορικούς και θρησκευτικούς οι Δυτικοί θεωρούν ότι η ιστορία της Ευρώπης ξεκινά στην ουσία με την στέψη του Καρλομάγνου, παρακάμπτοντας έτσι όλη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και την προσφορά της στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Περισσότερο από πέντε αιώνες μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης για τον μέσο Γερμανό η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παραμένει terra incognita. Την ίδια τύχη μοιράζεται και ο Μέγας Κωνσταντίνος ως ιδρυτής και πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου.
Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται, ωστόσο, στη Δύση ένα αυξημένο ενδιαφέρον για την βυζαντινή κληρονομιά, που ενδεχομένως να οδηγήσει σε μια επαναξιολόγηση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με τη δημόσια συζήτηση για την Ευρωπαϊκή Συνταγματική Συνθήκη σε εξέλιξη, αναπόφευκτα ανακύπτει το ζήτημα της κοινής ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. Με δεδομένη τη σημασία της βυζαντινής παράδοσης μπορούμε να αναμένουμε μια επαναξιολόγηση του ρόλου που έπαιξε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην ιστορία της Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η έκθεση για τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στη Γερμανία. Χαρακτηριστική ήταν η απάντηση του επιστημονικού επιμελητή της έκθεσης καθηγητή Ιστορίας Αλεξάντερ Ντέμαντ όταν τον ρωτήσαμε αν αποτελεί στόχο των διοργανωτών να στραφεί το ενδιαφέρον της γερμανικής κοινής γνώμης προς τον Ρωμαίο αυτοκράτορα: «Δεν είναι απλώς ένας στόχος. Είναι ο στόχος», απάντησε ο επιμελητής.
…και αυτολογοκρισία
«Οταν σχεδιάζαμε την έκθεση, πρότεινα τον τίτλο «Ο Μέγας Κωνσταντίνος και η χριστιανική Ευρώπη» ως στίγμα της έκθεσης, για να καταλάβουν καλύτερα οι επισκέπτες γιατί τιμάμε τον Μέγα Κωνσταντίνο», μας εκμυστηρεύθηκε ο επιστημονικός επιμελητής της έκθεσης, καθηγητής Ιστορίας Αλεξάντερ Ντέμαντ. Και συνέχισε: «Παράγοντες της πόλης, η κομματική οργάνωση του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στο Τρίερ και άλλοι, τάχθηκαν ωστόσο κατά της πρότασής μου, ανησυχώντας για τυχόν αντιδράσεις από την πλευρά των Τούρκων και γενικότερα των μουσουλμάνων. Επιλέχθηκε τελικά ένας πολιτικά πιο ορθός τίτλος για την έκθεση, ο οποίος δεν περιελάμβανε τον προσδιορισμό «χριστιανική»».
Το παρασκήνιο αυτό της διοργάνωσης, ως μεμονωμένο συμβάν, είναι μία ασήμαντη λεπτομέρεια. Ορισμένοι παράγοντες της πόλης του Τρίερ, φοβούμενοι μήπως προκαλέσουν αντιδράσεις ντόπιων και ξένων μουσουλμάνων, «επιβάλλουν» ένα διαφορετικό τίτλο στην έκθεση. Οταν όμως έχουν προηγηθεί τα σκίτσα του Μωάμεθ, η συγγνώμη του Πάπα και ο Ιδομενέας του Μότσαρτ, το νέο κρούσμα αυτολογοκρισίας -έστω και παρασκηνιακής- αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον. Πολλοί από αυτούς που υποστήριξαν τότε τους σκιτσογράφους ή τον Πάπα, δεν το έκαναν επειδή συμφωνούσαν μαζί τους. Το έκαναν πιστεύοντας ότι η ελευθερία του λόγου, κορυφαίο αγαθό σε κάθε ελεύθερη κοινωνία, δεν επιτρέπεται να αυτοπεριορίζεται υπό το κράτος της βίας και των απειλών, με πρόσχημα μία φοβική «πολιτική ορθότητα». Οι ανησυχίες τους προφανώς δεν είναι τελείως αβάσιμες.
Οι πιο σημαντικές ημερομηνίες
π. 275 Γέννηση Κωνσταντίνου στη Ναϊσσό της Μοισίας (σήμερα Νις/Σερβία).
306 Μετά το θάνατο του πατέρα του Κωνστάντιου Χλωρού, ο Κωνσταντίνος ανακηρύσσεται Καίσαρας.
307 Στους Τρεβήρους (Τρίερ) ο Κωνσταντίνος λαμβάνει τον τίτλο του Αυγούστου από τον αυτοκράτορα Μαξιμιανό και παντρεύεται την κόρη του Φάουστα.
312 Μάχη στη Μουλβία Γέφυρα και νίκη επί του Μαξεντίου. Μονοκρατορία Κωνσταντίνου στις δυτικές επαρχίες.
313 Από κοινού με τον Λικίνιο, αυτοκράτορα των ανατολικών επαρχιών, υπογράφουν το διάταγμα των Μεδιολάνων, με το οποίο θεσπίζεται η ανεξιθρησκία.
324 Νίκη επί των στρατευμάτων του Λικινίου. Μονοκρατορία Κωνσταντίνου σε ολόκληρη την ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
325 Οικουμενική Σύνοδος της Νίκαιας.
330 Ιδρυση της Κωνσταντινούπολης ως νέας Ρώμης.
337 Ο Κωνσταντίνος βαπτίζεται χριστιανός λίγο πριν από το θάνατό του στην αυτοκρατορική έπαυλη κοντά στη Νικομήδεια (σήμερα Ιζμίτ/Τουρκία).