Χαβιέρ Θέρκας
Η ταχύτητα του φωτός
μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου
εκδ. Πατάκη
σελ. 333 – 17,50 ευρώ
Πολύ λίγο καιρό μετά την έκδοσή τους, το 2001, οι «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» άλλαξαν άρδην τη ζωή ενός καθηγητή Ισπανικής Λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της Χερόνα. Μέσα σε ένα χρόνο, ο Χαβιέρ Θέρκας είδε το βιβλίο του να πουλάει 300.000 αντίτυπα και στη συνέχεια να μεταφράζεται σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες, να γίνεται ταινία, να παίρνει σημαντικά ισπανικά αλλά και διεθνή βραβεία. Ο ίδιος αναδείχθηκε σε σταρ της σύγχρονης ισπανικής λογοτεχνίας και δέχθηκε εγκωμιαστικές κριτικές από πολύ σημαντικούς συναδέλφους του, μεταξύ των οποίων τη Σούζαν Σόνταγκ, τον Μάριο Βάργκας Λιόσα κ.ά.
Η ίδια συνταγή
Η επιτυχία των «Στρατιωτών» συμπαρέσυρε και τα προηγούμενα βιβλία του, που μέχρι τότε δεν είχαν φτάσει παρά μόνο σε ένα σχετικά ευάριθμο κοινό, και δημιούργησε μεγάλες προσδοκίες για το επόμενο μυθιστόρημά του, που πρόσφατα κυκλοφόρησε και στα ελληνικά με τον τίτλο «Η ταχύτητα του φωτός». Ή μήπως έκανε πολλούς να τον περιμένουν στη γωνία, όπως συνήθως συμβαίνει με τις μεγάλες επιτυχίες; Το νέο μυθιστόρημα του Θέρκας μοιράζεται πολλά κοινά με τους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας». Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ακολουθεί την ήδη πετυχημένη συνταγή του. Κατ’ αρχάς, ο Θέρκας περνά εδώ από έναν πόλεμο σε έναν άλλο, από τον ισπανικό εμφύλιο στον πόλεμο του Βιετνάμ. Και στα δύο βιβλία η ιστορία που αφηγείται ο Θέρκας είναι κατά κάποιον τρόπο «αληθινή», βασισμένη σε πραγματικά περιστατικά. Κι αν ο ίδιος δηλώνει πως δεν αναζητά την ιστορική αλλά τη λογοτεχνική, την ηθική αλήθεια, οι δύο αφηγητές του πασχίζουν να αποκαλύψουν κάθε κρυμμένη πτυχή της πραγματικότητας, λες και από την πλήρη γνώση της εξαρτάται η δυνατότητα του συγγραφέα να τη μετατρέψει σε μυθοπλασία, να την «πειράξει» με τη βοήθεια της φαντασίας του.
Στην «Ταχύτητα του φωτός» ο Θέρκας αφηγείται την ιστορία μιας φιλίας, μεταξύ του Ισπανού αφηγητή, επισκέπτη καθηγητή στο αμερικανικό πανεπιστήμιο της Ουρμπάνα και επίδοξου συγγραφέα, και ενός Αμερικανού συναδέλφου του, βετεράνου του Βιετνάμ, ο οποίος έχει διαπράξει θηριωδίες κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου. Οι ατέλειωτες συζητήσεις τους περί λογοτεχνίας, όπου ξεχωρίζουν τα ονόματα του Χέμινγουεϊ και του Φιτζέραλντ, γίνονται ένα είδος μαθητείας για το νεαρό αφηγητή, και η αληθινή ιστορία του Ρόντνεϋ Φοκ από τον πόλεμο του Βιετνάμ, η ιστορία την οποία θα αποφασίσει να αφηγηθεί.
Ομως, οι «αληθινές» ιστορίες του Θέρκας δεν εξαντλούνται εδώ. Η πιο «αληθινή» ιστορία που αφηγείται στα βιβλία του είναι η ιστορία της συγγραφής του ίδιου του βιβλίου. Οι αφηγητές του δανείζονται εξάλλου πολλά βιογραφικά στοιχεία από τον ίδιο. Στους «Στρατιώτες», ο αφηγητής ονομάζεται Χαβιέρ Θέρκας και η αφήγηση παρακολουθεί την προσπάθειά του να γράψει ένα μυθιστόρημα βασισμένο σε ένα αληθινό περιστατικό του Εμφυλίου. Στο μέσον του βιβλίου εξάλλου, βρίσκεται η πρώτη εκδοχή του κειμένου του αφηγητή Θέρκας, που στη συνέχεια θα συμπληρωθεί και θα πάρει την ολοκληρωμένη μορφή του. Στην «Ταχύτητα του φωτός» πάλι, ο ανώνυμος αφηγητής μοιάζει και πάλι αρκετά στον ίδιο τον Θέρκας: νεαρός επίδοξος συγγραφέας βρίσκεται να διδάσκει ισπανική λογοτεχνία στις ΗΠΑ, στο πανεπιστήμιο της Ουρμπάνα, όπως περίπου και εκείνος. Στη διάρκεια του βιβλίου, κατακτά την επιτυχία με ένα μυθιστόρημά του, όπως ακριβώς συνέβη και στον ίδιο με τους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας». Η επιτυχία, απρόσμενη και κατά κάποιον τρόπο τυχαία, θα τον βρει ανέτοιμο να τη διαχειριστεί, θα τον μετατρέψει σε ένα κενό, ματαιόδοξο και αλαζονικό πλάσμα, και αυτή η αλλαγή θα γίνει έμμεσα η αιτία μιας προσωπικής τραγωδίας. Κι εκεί, θα αναζητήσει στήριγμα στον Αμερικανό φίλο του και προκειμένου να σωθεί θα αφηγηθεί την ιστορία του.
Το απόλυτο κακό
Αν στους «Στρατιώτες», ο Θέρκας αναζητά μέσα στη βαρβαρότητα του ισπανικού εμφυλίου, ένα φωτεινό σημείο, τον αληθινό ηρωισμό, την καλοσύνη ή τη συγχώρηση, και τα βρίσκει στο πρόσωπο του δημοκρατικού στρατιώτη Μιράλλες, στην «Ταχύτητα του φωτός» μιλάει για το απόλυτο κακό, για το τέρας που μπορεί να αναδυθεί ανά πάσα στιγμή από τον κάθε άνθρωπο, και μ’ αυτή την έννοια το νέο του μυθιστόρημα αποτελεί ανεστραμμένο είδωλο του προηγούμενου.
Ο Θέρκας γράφει μυθιστορήματα όπου η ιστορική αλήθεια αντικατοπτρίζεται στη μυθιστορηματική, όπου συναντιούνται το εντός και το εκτός της λογοτεχνικής γραφής. Τα μυθιστορήματά του έχουν χαρακτηριστεί από την κριτική μεταμοντέρνα, ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η αιτία της επιτυχίας του· ο στοχασμός του γύρω από την αλήθεια και τη γραφή αποτελεί μονάχα υπόβαθρο του αληθινού του ταλέντου. Κι αυτό είναι ότι ξέρει να αφηγείται ιστορίες με τρόπο απλό αλλά και γοητευτικό, και μαζί ότι τα μυθιστορήματά του περιέχουν ικανές δόσεις συναισθήματος, αν και όχι συναισθηματισμού, ότι μιλάει για αξίες και εντέλει καταφέρνει να συγκινήσει τον αναγνώστη του.