Οι κήποι είναι τόσο παλιοί όσο ο πολιτισμός και η εμφάνιση μαζί με την ανάπτυξή τους, είναι το θέμα μιας ωραίας έκθεσης, «Οι αρχαίοι κήποι από τη Βαβυλώνα στη Ρώμη: επιστήμη, τέχνη και φύση» που πραγματοποιείται στο ανακαινισμένο Λέμον Χάουζ του Κήπου Μπόμπολι, στο Παλάτσο Πίτι της Φλωρεντίας. Περιέχει περί τα 150 ανάγλυφα αγάλματα, μωσαϊκά, τοιχογραφίες, σύνεργα κηπουρικής και μοντέλα παλιών υδραυλικών εγκαταστάσεων.
Ο ευδαίμων βίος
Ο πρώτος επίγειος παράδεισος βρισκόταν, κατά την παράδοση, στη συμβολή του Τίγρη και του Ευφράτη, στη Μεσοποταμία (σημερινό Νότιο Ιράκ). Εκεί ξεκίνησε η άρδευση γύρω στο 5000 π.Χ. και η έρημος μεταμορφώθηκε από άγονη γη σε περιοχή με πλούσια βλάστηση. Σε ορισμένες παλιές σημιτικές γλώσσες, η λέξη «Φοίνικας» έμοιαζε ταυτόσημη με τον κήπο. Η λέξη «παράδεισος» είναι περσική. Οι διασημότεροι από τους αρχαίους κήπους ήταν οι Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας, ένα από τα Εφτά Θαύματα του Κόσμου. Ισως ήταν στη στέγη του βασιλικού ανακτόρου ή σε μια σειρά μπαλκονιών ενός πανύψηλου «ζιγκουράτ» (πυραμιδοειδής πύργος) που δέσποζε πάνω στον Ευφράτη.
Παραδόσεις από την τρίτη χιλιετία π.Χ. αποδίδουν τον τιμητικό τίτλο του «κηπουρού» στους βασιλείς της Μεσοποταμίας. Οι περιπέτειες του Σαργώνος του 16ου αιώνα π.Χ., που θυμίζουν εκείνες του Μωυσή, λένε ότι η ιέρεια μητέρα του τον έβαλε μέσα σ’ ένα καλάθι και τον άφησε στον ρου του Ευφράτη.
Οι Κρεμαστοί Κήποι (οι πρώτοι μάλλον εμφανίστηκαν στη Νινευή) ήσαν πλούσιοι οχυρωμένοι χώροι και σύμβολα δύναμης και κύρους. Θα έπρεπε να ήταν εξαιρετικά εντυπωσιακοί όταν τους αντίκριζε κανείς για πρώτη φορά, μέσα από την έρημο. Την απέραντη εξουσία του βασιλιά συμβόλιζαν τα εξωτικά ζώα και φυτά που ήταν φερμένα από τα απώτατα άκρα της Αυτοκρατορίας.
Οι ελληνικοί κήποι, όπως γράφει ο Ρόντρικ Κονγουέι Μόρις στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», ήταν πιο ταπεινοί σε πλούτο και στενότερα δεμένοι με τη θρησκεία. Προέρχονταν από τα ιερά άλση, από ποταμούς και πηγές που τα κατοικούσαν θεοί και πνεύματα, νύμφες και σάτυροι. Δεν υπήρχαν μέσα στις πόλεις, αλλά στα περίχωρα και στην ύπαιθρο. Τα δέντρα και τα φυτά συνδέονταν με κάποια θεότητα, η βελανιδιά με τον Δία, η δάφνη με τον Απόλλωνα, η μυρτιά με την Αφροδίτη.
Από κήπους βγήκαν και οι φημισμένες φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας, η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη έξω από την Αθήνα. Σιγά σιγά απόκτησαν κτίρια για τη διδασκαλία και χώρους (γυμνάσια) για τα αθλήματα.
Πολύ αργότερα στην Ιστορία της Δύσης, ήταν τα πρότυπα σχολών, κολεγίων, Ακαδημιών. Ο κήπος του ταπεινού σπιτιού όπου ο Επίκουρος δίδασκε τους μαθητές του στα περίχωρα των Αθηνών το 306 π.Χ. συνδέθηκε τόσο στενά με τη διδασκαλία του, ώστε η φιλοσοφική σχολή του έμεινε γνωστή ως ο Κήπος. Η ζωή που διδασκόταν εκεί ήταν απλή έως ασκητική. Αλλά η αδιατάρακτη ζωή και η αποστασιοποίηση από τα δημόσια παρεξηγήθηκαν και ερμηνεύθηκαν ως ηδονόφιλος βίος, εξ ου και το επίθετο «επικούρειος».
Ο Ρωμαϊκός κήπος ήταν επηρεασμένος από τον ελληνικό ή τουλάχιστον από την ιδέα που είχαν οι Ρωμαίοι για τον ελληνικό κήπο. Μετεξελίχθηκε όμως τελείως διαφορετικά από εκείνον. Στην παλιά εποχή, σύμφωνα με τον Πλίνιο Πρεσβύτερο του 1ου π.Χ. αιώνα, η διάκριση μεταξύ πόλης και υπαίθρου ήταν σαφής. Οι τότε κήποι ήταν οι χώροι όπου καλλιεργούνταν κρεμμύδια και σκόρδα. Αλλά σιγά σιγά επαύλεις της υπαίθρου με μεγάλους κήπους άρχισαν να εμφανίζονται και εντός της πόλης. Ο σχεδόν σύγχρονος του Πλίνιου, ο στωικός φιλόσοφος Σενέκας, καταδίκασε τους κήπους στις στέγες (απότοκα των κρεμαστών κήπων) γιατί εκεί όπου έπρεπε να υπάρχει η σκεπή υπήρχαν ρίζες· και γιατί στους κήπους αυτούς τα δέντρα φυτεύονταν όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά μόνο για τη σκιά τους.
Ομως, οι αστικοί, ιδιωτικοί κήποι γίνονταν όλο και πιο μεγάλοι και πιο καλλιεργημένοι. Οι εύποροι τους περιέβαλλαν με ελληνικού τύπου κιονοστοιχίες, τους στόλιζαν με χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, τους γέμιζαν με δεξαμενές και λίμνες, εγκαθιστούσαν περίπλοκα υδραυλικά συστήματα για να αναβρύζουν οι κρήνες και τοποθετούσαν μηχανικά πτηνά που τραγουδούσαν σαν αληθινά. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια άρχισαν να αποκτούν διαστάσεις πανοραμάτων που ανοίγουν στην εξοχή ή στη θάλασσα.
Η επιλογή των γλυπτών ακολούθησε τα ελληνικά πρότυπα. Κύρια θέση είχε ο Ηρακλής που ήταν εκείνος ο οποίος έκλεψε τα Χρυσά Μήλα από τους μυθικούς Κήπους των Εσπερίδων. Υστερα, ερχόταν ο Βάκχος, ο θεός των αγροτικών ξεφαντωμάτων. Και κατόπιν οι σάτυροι, οι φαύνοι, οι νύμφες, οι κένταυροι και πλείστα όσα πτηνά και άγρια θηρία. Δημοφιλή ήταν και τα αγάλματα Ελλήνων φιλοσόφων, ανάμεσά τους και ο Επίκουρος παρά την αμφιλεγόμενη φήμη του· ενώ άλλα στοιχεία της αρχαιότητας, όπως οι Ερμές που τότε είχαν λειτουργική σημασία, στους ρωμαϊκούς κήπους είχαν μόνο διακοσμητική.