Οταν λέω πόσο μού άρεσε η Μπιενάλε της Αθήνας, οι περισσότεροι γυρίζουν και με κοιτάζουν καχύποπτα: μήπως συμμετέχει κάποιο μέλος της οικογένειάς μου; Μήπως είμαι φίλη των διοργανωτών; Μήπως με κάλεσαν στα πάρτι και στα προεγκαίνια; Τίποτε απ’ όλα αυτά. Αλλωστε μεγαλώνοντας πρέπει κανείς να αποφασίσει αν ανήκει περισσότερο στους φιλότεχνους ή στους καλλιτέχνες. Στους κοσμικούς της τέχνης ή στον κόσμο της τέχνης. Είναι δύο κατηγορίες που κατά τη γνώμη μου τέμνονται. Κι επίσης είναι δυσάρεστο, αλλά έτσι είναι: μόνο αν εκπροσωπείσαι ή συμμετέχεις νιώθεις την ηθική υποχρέωση να παινέψεις (το σπίτι σου).
Το Destroy Athens αναπτέρωσε το ηθικό μου για τα πράγματα που συμβαίνουν στην Ελλάδα, μια απλοϊκή ελπίδα που συνήθως χάνεται μετά τα πρώτα χρόνια του Δημοτικού, όταν ο καθένας μας μαθαίνει να κρύβει το γραπτό του και να προχωράει μόνος του σε μια, κατά βάση, ανταγωνιστική και οπορτουνιστική κοινωνία. Φυσικά, όπως όλες οι καλές προσπάθειες ήταν «αντιπαθητική», επειδή τράφηκε κυρίως από τις φήμες γύρω από τις παρέες, τις γκαλερί, τους καλλιτέχνες που συμμετέχουν. Ε, και λοιπόν, αναρωτιόμουν σε όλα τα στάδια της προετοιμασίας, παρακολουθώντας από μακριά. Ολοι δεν ονειρεύονται να κάνουν κάτι αξιόλογο με τους φίλους τους, τους ομοϊδεάτες τους, να βρουν χορηγούς και να εκφράσουν την περίφημη ιδέα τους; Πόσοι το επιδιώκουν και πόσοι το καταφέρνουν; Αν έφερε κάτι αυτή η Μπιενάλε, όχι στην τέχνη αλλά στη συλλογική συνείδηση, είναι η διατύπωση αυτού του παιδικού ονείρου: ο κόσμος είναι ανοιχτός και περιμένει να δει τι μπορείς να κάνεις.
Στην Μπιενάλε της Αθήνας ενόχλησαν κατά καιρούς ο τίτλος, η μυστικότητα (που είναι απαραίτητη για να μην εξανεμίζεται η ενέργεια των ιδεών), ώς και η απουσία σήμανσης εισόδου, ή το κοντέινερ των εκδόσεων Παπασωτηρίου στην έξοδο. «Ποιος είναι ο υπεύθυνος της έκθεσης;» ωρυόταν ένας κύριος προχθές. «Μα είναι δυνατόν να βάζουν τα βιβλία σε κοντέινερ;» Μάταια η πωλήτρια προσπαθούσε να του εξηγήσει την αρχιτεκτονική ιδέα, που ούτως ή άλλως ήταν αναρτημένη στην εξωτερική αυλακωτή λαμαρίνα. Γύρισα και τον κοίταξα: ήταν πολύ χοντρός και φορούσε βερμούδα, ωστόσο ασχολούνταν με την αισθητική των άλλων.
Σκέφτηκα έτσι, επειδή ήμουν θυμωμένη με τον άγνωστο που ούρλιαζε μέσα στ’ αυτιά μου. Η έκθεση ουσιαστικά καταπιάνεται με αυτό το θυμό και με το νεφέλωμα της αυτοεικόνας. Οπως σημειώνουν στον κατάλογο οι τρεις επιμελητές:
«Εμείς, ο καθένας, το υποκείμενο κάθε δράσης και κάθε συνείδησης χτίζεται με τα μάτια των άλλων. Αυτό που έχει σημασία εδώ είναι ότι δεν το χτίζουν οι άλλοι – πρόκειται για εσωτερική υπόθεση: το υποκείμενο οικοδομείται μόνο του, όμως οικοδομείται με υλικό την αντίληψη των άλλων. Και είναι αυτό το γεγονός που αποτελεί την προϋπόθεση κάθε αναγνώρισης, συλλογικότητας, σύνδεσης, συμμετοχής, αίσθησης κοινότητας». Ανατριχιαστικά επίκαιρο, ή μήπως όχι;
Με αυτή την έννοια η Μπιενάλε της Αθήνας στρέφεται γύρω από το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας στην πόλη, εμείς και οι άλλοι. Διαβάζεται καλύτερα -αν και κάπως μελαγχολικά- ύστερα από τις πυρκαγιές και τις εκλογές. Διαβάζεται επίσης υποκειμενικά, όπως όλες οι καλές εκθέσεις, με τον ίδιο τρόπο που ένα βιβλίο σε τυλίγει στον κόσμο του και σε οδηγεί, μέσω της πλοκής, στην εσωτερική σου αφήγηση, βοηθώντας σε να ξαναπιάσεις το νήμα της συζήτησης με τον εαυτό σου. Τα έργα της Destroy Athens είναι καλά, λιγότερο καλά και μέτρια, όπως σε όλες τις Μπιενάλε του κόσμου. Ωστόσο, το πραγματικό έργο είναι η αυθαιρεσία της διαδρομής που επέλεξαν οι επιμελητές, ο τρόπος που σε οδηγούν από το ένα σημείο στο άλλο, αποκλείοντας την περιπλάνηση στον χώρο. Η επιβεβλημένη διαδρομή θυμίζει τη γραμμικότητα κλασικού μυθιστορήματος – δεν είναι αναχρονιστική ή περιοριστική συνθήκη, αλλά δραματουργική σύμβαση. Βγήκαμε απ’ την έκθεση σιωπηλοί. Στο φως, ύστερα από το σκοτάδι αυτής της συναινετικής χειραγώγησης. Καταλάβαμε καλύτερα πού ζούμε και γιατί νιώθουμε όπως νιώθουμε, αλλά δεν μπορούσαμε να το εκφράσουμε ούτε στον ίδιο τον εαυτό μας.