Εκτός από «χώρα των φαραώ», η Αίγυπτος είναι εξίσου γνωστή και με ένα δεύτερο προσωνύμιο: «χώρα του Νείλου». Καθόλου τυχαίο, αφού το καθένα ξεχωριστά αντικατοπτρίζει κληρονομικά ή φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, συνδέονται άμεσα μεταξύ τους και το ένα είναι απόρροια του άλλου.
Ο Νείλος, μία από της μεγαλύτερες ποτάμιες διαδρομές στον κόσμο, υπήρξε ανέκαθεν ο κυριότερος πλουτοφόρος παράγοντας της Αιγύπτου. Η απρόσκοπτη ροή του από την καρδιά της αφρικανικής ηπείρου συνιστούσε πάντα έναν ασφαλή συντελεστή, ο οποίος της πρόσφερε πλούτο και σταθερότητα γεωργικής παραγωγής. Εισέρχεται στην Αίγυπτο από το Ασσουάν, τα νότια σύνορα της χώρας, και με ευθύγραμμη βόρεια ροή μήκους 940 περίπου χιλ., αρδεύει με τις πλημμύρες του τις κατά μήκος παρόχθιες περιοχές. Το κατώτερο τμήμα του ρουν του σχηματίζει την Ανω Αίγυπτο. Από το ύψος της πόλης του Καΐρου ώς τις εκβολές του στη Μεσόγειο, γνωστό ως Δέλτα του Νείλου, σχηματίζει την ευφορότατη σε γεωργική παραγωγή Κάτω Αίγυπτο.
Ο πρώτος, λοιπόν, εκ των φαραώ, σχεδόν μυθικό πρόσωπο, που συνένωσε την Κάτω και την Ανω Αίγυπτο και άρχισε ν’ ασκεί σταθερό έλεγχο στην πλούσια προσχωματική κοιλάδα του Νείλου, εξασφάλισε στους διαδόχους του ένα βασίλειο και έναν πολιτισμό διάρκειας 3.000 περίπου χρόνων. Ολα, δηλαδή, οφείλονται στην απρόσκοπτη ροή ενός ποταμού, ο οποίος ρύθμιζε και πρόσφερε σταθερότητα στα δημοσιονομικά μιας χώρας. Εν ολίγοις, πρόκειται για ποταμογενή πολιτισμό. Ετσι, εκτός όλων των άλλων, ο φαραωνικός πολιτισμός προσφέρει σήμερα και ένα μάθημα γύρω από τη συνετή διαχείριση των φυσικών πόρων.
Ταύτιση με τους φαραώ
Υστερα από μια σημαντική καμπή στην ιστορία της, γύρω στο 3.000 π.Χ. -σημειώνει στον πρόλογό του ο επιφανής Γάλλος αιγυπτιολόγος Ζαν Λεκλάν- η ενωμένη πλέον Αίγυπτος, χάρη στο ενιαίο σύστημα άρδευσης και την ενιαία ιερογλυφική γραφή, συνδέεται σε τέτοιο βαθμό με τον φαραώ, ωστε ολόκληρη η ιστορία της χώρας περικλείεται αποκλειστικά στο ονομά του.
Πράγματι, το χρονολογικό σύστημα της Αιγύπτου στηρίζεται στη διαδοχή των μοναρχών. Οι δυναστείες δεν είναι παρά ομάδες μοναρχών, η διαδοχή των οποίων είναι βασισμένη σε αρχές που διατυπώθηκαν στη διάρκεια της Υστερης Δυναστικής περιόδου από τον ιερέα Μανέθωνα. Κάθε Βασίλειο (Αρχαίο, Μέσο και Νέο) αποτελείται από μια σειρά ξακουστών δυναστειών με πολυάριθμα μνημεία, κραταιά έργα, σαφές και εξεζητημένο ύφος. Οι ενδιάμεσες περίοδοι, κατά τις οποίες η αιγυπτιακή μοναρχία περνούσε σοβαρή κρίση και οι δυναστίες ήταν αμφίρροπες και κατά συνέπεια ιστορικά ασήμαντες, έχουν χαρακτηριστεί από τους ιστορικούς ως «μεταβατικές περίοδοι».
Οι απαρχές του αιγυπτιακού θαύματος παραμένουν καλυμμένες απο μυστήριο. Η μακρά εκκόλαψη της φαραωνικής Αιγύπτου κατά την Προϊστορική Εποχή και τους πρώτους ιστορικούς χρόνους δεν έχει αφήσει παρά ελάχιστα και σπανιότατα τεκμήρια. Πάντως, ο φαραωνικός πολιτισμός εμφανίζεται ξαφνικά απόλυτα σχηματισμένος. Δηλαδή, παρουσιάζει με εγκυρότητα, με την πλήρη έννοια του όρου, τα σχήματα που θα επικρατήσουν σε όλο τον κύκλο της ύπαρξής του.
Γύρω στο 3.000 π.Χ. επέρχεται μια αλλαγή, από τις πιο συγκλονιστηκές της ανθρώπινης ιστορίας. Χθες βρισκόμασταν στην Προϊστορία. Σήμερα, εντελώς ξαφνικά, ο φαραώ Μήνης μας εισάγει στην Ιστορία. Το φαραωνικό κράτος, η συστηματική άρδευση και η γραφή εμφανίζονται απρόσμενα.
Μια δεύτερη αλλαγή ακολουθεί την πρώτη σε διάστημα λιγότερο απο τρεις αιώνες. Ο φαραώ Ζοζέρ και ο σύμβουλός του Ιμχοτέπ αντικαθιστούν στην αρχιτεκτονική τις άψητες πλίνθους και το ξύλο με λαξευτές πέτρες. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική υπεράνθρωπης κλίμακας, άξια μιας εδραιωμένης και πλήρως οργανωμένης κοινωνίας. Ξαφνικά, ανεγείρεται ένα μεγαλοπρεπές έργο. Πρόκειται για ένα συγκρότημα μνημείων έκτασης μεγαλύτερης των 150 στρεμμάτων, καθώς και για μια πυραμίδα το ύψος της οποίας υπερβαίνει τα 60 μ. Η Αίγυπτος που γνώριζε να χρησιμοποιεί τέλεια το φυσικό υλικό της ιλύος για τη δημιουργία μνημείων από άψητες πλίνθους και είχε ήδη φτάσει σε ασύγκριτα επίπεδα δεξιοτεχνίας από πλευράς λάξευσης και βαφής αγγείων και αντικειμένων μικρών διαστάσεων, ανεγείρει πλέον με υλικά που δεν φθείρονται από το χρόνο, αρχιτεκτονικές δημιουργίες που αποτελούν καρπό μεγαλοπρεπούς γεωμετρίας. Οι πυραμίδες, καθαρές μορφές και γραμμές που συγκλίνουν στο άπειρο, τα ρεαλιστικά και συνάμα πανανθρώπινα αγάλματα συνιστούν τη μεταμόρφωση της πέτρας σε θεολογικό και πολιτικό ιδεώδες. Ο καλλιτέχνης του Αρχαίου Βασιλείου (2800 – 2200 π.Χ.), προσπαθώντας να φθάσει στην αλήθεια σύμφωνα με την τάξη του σύμπαντος, δημιουργεί έναν κόσμο γεμάτο αρμονικές μορφές.
Μέσο Βασίλειο
Μετά το απόγειο της 4ης δυναστείας -συνεχίζει ο Λεκλάν- στην οποία η ισχύς του φαραώ φαίνεται να μην είναι ανθρώπινη, έρχεται μια σειρά αλλαγών με τη μορφή κρίσεων. Αφού μεσολαβήσει η σιωπή της Πρώτης Μεταβατικής περιόδου, από το νότο, από την Ανω Αίγυπτο, ξαναγεννιέται η μεγάλη αιγυπτιακή ιστορία και αρχίζει το Μέσο Βασίλειο (2080 – 1640 π.Χ.). Εμφανίζονται αμέσως δημιουργίες που δοξάζουν τον κλασικισμό των φαραώ. Πρόκειται, ωστόσο, για κάτι πιο συγκεκριμένο, για την αισθητική ενός βασιλείου που λαμβάνει υπόψη του τα ανθρώπινα προβλήματα, την πολιτική, την ψυχολογία και είναι ανοιχτό, μέχρις ενός σημείου, προς τα έξω.
Σταδιακά, ένα πέπλο παρακμής καλύπτει την τέχνη του Μέσου Βασιλείου. Η Αίγυπτος κατακερματίζεται. Το Δέλτα καταλαμβάνεται από τους Υξώς. Ισως δεν πρόκειται για τη χαοτική και καταστροφική ανυπαρξία για την οποία θα μιλήσει αργότερα η φαραωνική παράδοση. Αποτελεί, όμως, με βεβαιότητα το τέλος των επιβλητικών έργων του Αρχαίου και Μέσου Βασιλείου.
Εδώ ακριβώς ολοκληρώνεται ο πρώτος τόμος της φαραωνικής Αιγύπτου. Περιλαμβάνει την προϊστορία, τους πρώτους ιστορικούς χρόνους της αιγυπτιακής ιστορίας και φτάνει μέχρι την περίοδο του Αρχαίου και του Μέσου Βασιλείου. Ακολουθούν άλλοι δύο της σειράς που αναφέρονται στην Αίγυπτο. Το χρονικό εύρος όσο και η σημασία των φαραωνικών μνημείων καθιστούν προφανές το γιατί τρεις τόμοι. Πρόκειται, άλλωστε, και για συλλογικό επιστημονικό εγχείρημα. Τους συντάσσει επταμελής ομάδα εξειδικευμένων αρχαιολόγων στην οποία ηγείται και τη συντονίζει ο Ζαν Λεκλάν, πατριάρχης των Γάλλων αιγυπτιολόγων.
Ο τόμος «Αίγυπτος. Οι Φαραώ την εποχή των πυραμίδων. Από την προϊστορία έως τον 16ο αιώνα π.Χ.» της σειράς «Μεγάλοι Πολιτισμοί» της «Κ» κυκλοφορεί στα περίπτερα και πρακτορεία Τύπου από την Κυριακή 18 Νοεμβρίου, στην τιμή των 10 ευρώ.