Πληροφορήθηκα από φίλους ότι ο «Ο Μεγάλος Αμπάι» του Μιχάλη Μοδινού (Καστανιώτης, σελ. 469) είναι ένα ενδιαφέρον «μετα-αποικιακό» μυθιστόρημα και το ίδιο κατάλαβα διαβάζοντας τη σχετικά κριτικογραφία. «Μετα-αποικιακή» είναι η λογοτεχνία που ασχολείται με τα ζητήματα της πολιτισμικής ταυτότητας κοινωνιών που υπήρξαν ή εξακολουθούν να βρίσκονται υπό αποικιακό καθεστώς· και ασχολείται συνήθως με το πώς οι αξίες των εισβολέων αποικιοκρατών επιβλήθηκαν ως καθολικές αρχές αδιαμφισβήτητης σημασίας, ενώ η πολιτισμική παράδοση των γηγενών αυτονοήτως θεωρήθηκε αμελητέα. Ο χαρακτηρισμός «μετα-αποικιακό» ταιριάζει στο μυθιστόρημα του Μοδινού: Φυγάς από τη Μήλο, ο ήρωάς του Στρατής Ταταράκης θα συμμετάσχει στα 1769 στο μακρύ ταξίδι που οργανώνει ο Βρετανός γεωγράφος Τζέιμς Μπρους στα βάθη της Μαύρης Αφρικής με στόχο να εντοπίσει τις πηγές του Νείλου. Ο Στρατής είναι ένα πρόσωπο φανταστικό και εμείς διαβάζουμε το υποτιθέμενα γραμμένο στα γαλικά πλασματικό του οδοιπορικό το οποίο έχει μεταφράσει η ελληνική ακαδημαϊκή γεωγραφική κοινότητα.
Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο βρήκα αποσπάσματα από το πεντάτομο οδοιπορικό «Travels to discover the Source of the Nile» που ο Σκωτσέζος αριστοκράτης James Bruce κυκλοφόρησε στα 1790. Πρόκειται για ένα κείμενο με έκφραση ακριβόλογη αλλά ξηρή, και με εμφανή την αυτοπεποίθηση του αρχηγού της αποστολής για την ψυχική, πνευματική και πολιτισμική βρετανική ανωτερότητα. Στο επινοημένο του ημερολόγιο, ο Στρατής Ταταράκης αντιτίθεται σε αυτό ακριβώς το πνεύμα της δυτικής υπεροχής που καλλιέργησε ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός απέναντι στους «πρωτογόνους» και ταυτόχρονα υπερασπίζεται τους αρχέγονους ρυθμούς της ανέγγιχτης αφρικανικής φύσης και των σοφά αθώων πολιτισμών της. Οπως δηλώνουν οι φανταστικοί εισηγητές του έργου, ο Στρατής θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομη μορφή του διάσημου σύγχρονου διανοούμενου Εντουαρντ Σαΐντ ως πρώιμος αμφισβητίας του εξουσιαστικού δυτικόφρονος «οριενταλισμού». Τόσο οι θέσεις του Στρατή όσο και του δραστήριου οικολόγου ακτιβιστή δημιουργού του Μιχάλη Μοδινού είναι πλουσιότατες, ριζοσπαστικότατες και προοδευτικότατες. Μόνο που το μυθιστόρημα «Ο Μεγάλος Αμπάι» είναι, κατά τη γνώμη μου, κακή λογοτεχνία. Η αιτία; Η πλήρης ανικανότητα του Μοδινού να υποβάλει ως βιώματα τις ιδεολογικές του απόψεις: την ψυχική ευφορία που καταλαμβάνει τον Στρατή στην επαφή του με τους γηγενείς· την αίσθηση ιερότητας που γεννά η αρχετυπική ανάβαση στις πηγές του Νείλου, καθώς και η κάθοδος στο ανήλιαγο αποπνικτικό βαθύ φαράγγι· το αίσθημα απροσμέτρητου πλούτου που παράγει η ιδέα ότι ο Μεγάλος Ποταμός εκρέει από αναρίθμητες γεωγραφικά απροσδιόριστες πηγές νερού. Παρά τις γόνιμα προκλητικές του ιδέες, ο Μοδινός εμφανίζεται ανυποψίαστος πάνω στο πώς γράφεται ένα μυθιστόρημα. Κανένας ρυθμός στην αλληλοδιαδοχή και τη διαστρωμάτωση των περιπετειών. Καμιά αίσθηση κυλίσματος του χρόνου. Καμιά απολύτως διάκριση φωνών – όλοι τους Βρετανοί, Αιγύπτιοι, Ρωμιοί και Αφρικανοί του 18ου αιώνα μιλούν πανομοιότυπα καταφεύγοντας μάλιστα στο γλωσσικό ιδίωμα των σημερινών Ελλήνων διανοούμενων του 21ου αιώνα. Τι θα γίνει, αναρωτιέται ο Στρατής στα 1769, όταν παράσχουμε στος μαύρους «αυτά τα νέα όργανα διαμεσολάβησης του εαυτού μας με τη φύση και τον Αλλο;» (sic).
Υποχρεούται η λογοτεχνία που φιλοτεχνεί ήρωες του παρελθόντος να πραγματοποιεί ταυτόχρονα πιστή ανασύσταση της εποχής τους; Καθόλου. Είναι αναγκασμένη όμως να πείθει ότι μια στάση όπως του Στρατή θα ήταν υποθετικά δυνατόν να γεννηθεί μέσα από τους πολιτισμικούς κώδικες μιας εποχής 250 χρόνια πίσω. (Είπαμε ότι το παρελθόν αποτελεί δική μας κατασκευή αλλά ούτε εντελώς αυθαίρετη ούτε και εκ του μηδενός είναι! Αλλιώς γιατί να καταφεύγουμε στο χθες αν είναι να το ποδοπατούμε;) Ζητούμενο επομένως αποτελεί το να μετατρέψει ο συγγραφέας αυτό που στον «Μεγάλο Αμπάι» αποτελεί συρροή από καταστροφικούς χαρακτηριολογικούς, ψυχολογικούς, εννοιολογικούς και φραστικούς αναχρονισμούς, στο πολύτιμο πρόπλασμα της επαγγελλόμενης πρόδρομης στάσης του ήρωά του. Με ποιο τρόπο; Οι ανατρεπτικές ιδέες του Στρατή που εδώ διασαλπίζονται με τη μορφή ενός πολιτικώς ορθού μανιφέστου, θα μπορούσαν, όπως συμβαίνει σε άλλους συγγραφείς, να διασχίζουν το μυαλό του σαν υποψία έτσι ώστε συναρμολογούμενες από τον αναγνώστη σταδιακά να του ανακαλύπτονται σαν ένα ενδεχόμενο, αβέβαιο μεν αλλά ανεκτίμητο (γιατί επιτέλους ας συνειδητοποιήσουμε πότε υποτίθεται ότι όλα αυτά συμβαίνουν!) Διαφορετικά, ας υιοθετούσε ο συγγραφέας μιαν εντελώς άλλη στρατηγική: ας έβαζε, όπως αρκετοί σύγχρονοι πεζογράφοι, έναν σημερινό αφηγητή να συνδιαλέγεται με τα φανταστικά τεκμήρια του παρελθόντος, οπότε ας μιλούσε όπως αυτός επέλεγε χρησιμοποιώντας με -σχετική πάντοτε- ελευθερία ολόκληρο το νοητικό οπλοστάσιο της εποχής μας.