David Cannadine (επιμ.)
Τι είναι ιστορία σήμερα;
μετ.: Κ. Αθανασίου
εκδ. Νήσος
Το βασίλειο της ιστορικής αλήθειας βρίσκεται κάπου μεταξύ των δύο αυτών πόλων: του βόρειου πόλου των αξιολογικά ουδέτερων γεγονότων και του νότιου πόλου των αξιολογικών κρίσεων που προσπαθούν πάντοτε να γίνουν γεγονότα.
Ε.Χ. Καρ, Τι είναι ιστορία;
Υπάρχουν ερωτήματα που το πεδίο της επιστήμης, σε ορισμένες περιόδους, τις αποφεύγει όπως ο Διάβολος το λιβάνι. Σε εκείνες τις φάσεις, η επιστημονική κοινότητα δεν έχει ανάγκη από «υπαρξιακά» ερωτήματα που αφορούν τον επαναπροσδιορισμό των διαφόρων αντικειμένων της. Η επιστημονική δραστηριότητα εξελίσσεται εντός των ορίων του ισχύοντος Παραδείγματος. Ερευνητές, εγχειρίδια και επιστημονικές μέθοδοι και πρακτικές πασχίζουν όλα να επιβεβαιώσουν τις βασικές αρχές όπως αυτές τέθηκαν από τους εκάστοτε «ιδρυτές Πατέρες & Μητέρες». Οι όποιες μετέπειτα βελτιώσεις απλώς ισχυροποιούν το Παράδειγμα, δεν αμφισβητούν την ίδια την ουσία του. Ετσι, ερωτήματα του τύπου «τι είναι φυσική», «τι είναι βιολογία» ή «τι είναι ιστορία», όταν τίθενται, μπορεί να έχουν εναλλακτικά μόνο δύο στόχους: είτε την απόπειρα μιας ρήξης με την καθεστηκυία επιστημονική τάξη, με εκείνο που ώς τότε θεωρείται «κανονική επιστήμη»· είτε την προσπάθεια επαναθεμελίωσης των ορίων άλλοτε με τη μορφή της περιχαράκωσης απέναντι στους αμφισβητίες, άλλοτε ως ήπια εσωτερική μεταρρύθμιση που συνήθως παρουσιάζεται ως αναγκαία «ανακεφαλαίωση» της διανυθείσας διαδρομής.
Η μεγάλη τομή
Οταν ο Βρετανός Εντουαρντ Χάλεττ Καρ (1892 – 1982), διπλωμάτης του Φόρεϊν Οφις (1916 – 36) με συμμετοχή στην επεξεργασία της Συνθήκης των Βερσαλλιών και δημοσιογράφος των Times (1941 – 46), τιτλοφορούσε το μικρό βιβλιαράκι του «Τι είναι ιστορία;», το 1961, βασισμένο στις παραδόσεις του στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, το πρόγραμμά του εντασσόταν στο ρεύμα της ετεροδοξίας απέναντι στον αγγλοσαξονικό Λογικό Εμπειρισμό. Αν και τα μαθήματά του ήταν αφιερωμένα στον κορυφαίο εκπρόσωπο της ουιγιανής σχολής ιστοριογραφίας, τον Τζ. Μ. Τρηβέλυαν, ο 69χρονος τότε ιστορικός πρότεινε μια ξεκάθαρη τομή με τις κλασικές εθνικές αφηγήσεις και τις βιογραφίες των μεγάλων πολιτικών ανδρών. Ο Ε.Χ. Καρ καθιερωμένος πλέον ιστορικός χάρη στο μνημειώδες πολύτομο έργο του, Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης, και θεμελιωτής της θεωρίας του κλασικού ρεαλισμού στις Διεθνείς Σχέσεις (The Twenty Years Crisis, 1919 – 1939: an Introduction to the Study of International Relations, 1939) ενδιαφερόταν για τις οικονομικές και κοινωνικές δομές και έδινε έμφαση στον εντοπισμό των αιτιακών σχέσεων των ιστορικών συμβάντων.
Ακριβώς, σαράντα χρόνια μετά το ερώτημα του Ε.Χ. Καρ, τον Νοέμβριο του 2001, το Ινστιτούτο Ιστορικής Ερευνας στο Λονδίνο αφιέρωσε ένα διήμερο συμπόσιο προκειμένου να διαπιστωθεί τι έχει απομείνει από τη ρήξη εκείνη. Οπως προκύπτει και από την εισαγωγή του Ντέιβιντ Καναντάιν (που έχει και την επιμέλεια των δημοσιευμένων πρακτικών) η παράδοση αυτή δεν έχει διαρραγεί από κάποια νέα μεγάλη τομή. Μετά τις προσπάθεις των αναθεωρητών του μεταμοντερνισμού να επαναφέρουν στο προσκήνιο τις πρακτικές της αφήγησης και να καταγγείλουν τον οικονομικό και κοινωνικό ντετερμινισμό, η επιστήμη της Ιστορίας βρήκε τις ισορροπίες της εντός όμως του υπάρχοντος Παραδείγματος: πλέον, ενδιαφέρεται τόσο για τις δομές όσο και για τα δρώντα υποκείμενα, αναφέρεται τόσο στους κυβερνώντες όσο και στους κυβερνωμένους, μιλάει τόσο για τα γεγονότα όσο και για τις αξιολογήσεις τους.
Αν οι εξελίξεις αυτές φαντάζουν ως μία υγιής σύνθεση παλιών αντιθέσεων, και ως ένας συμβιβασμός προς τα πάνω, παρά ταύτα δεν είναι όλα ίδια. Εκείνο που βασικά έχει αλλάξει είναι οι ταξινομήσεις των επιστημονικών κλάδων της ιστορίας, γεγονός όχι αμελητέο, αν σκεφθεί κανείς ότι «ταξινόμηση» σημαίνει εδώ «ερμηνεία». Ετσι, σύμφωνα με τις εισηγήσεις των εννέα συμμετεχόντων στον τόμο, η κοινωνική και οικονομική ιστορία έχουν χάσει την πρωτοκαθεδρία τους ως δομές καθολικής ερμηνευτικότητας έχοντας πλέον περιοριστεί στα όρια ενός επιστημονικού κλάδου ίσης σημασίας με τους υπόλοιπους. Πλάι τους, βλέπει τώρα κανείς να αναδύεται ξανά η ανανεωμένη πολιτική ιστορία υπερβαίνοντας, σε μεγάλο βαθμό, την παλιά διχοτόμηση της δεξιόστροφης «υψηλής πολιτικής» με την αριστερή πολιτική των τάξεων και των κοινωνικών ομάδων.
Ανάλογες υπερβάσεις προσπαθεί να πετύχει και η αυτοκρατορική ιστορία προκειμένου να απαλλαγεί από το «σχιζοειδές μετά-αποικιακό βλέμμα» που από τη μία αντιμετώπιζε με απαξίωση τις παλαιές αυτοκρατορίες και από την άλλη προσέδιδε υπεριστορικές διαστάσεις στην επιρροή τους. Η μεγάλη συμβολή στην ανανέωση του πεδίου της ιστοριογραφίας είναι ασφαλώς η καθιέρωση της ιστορίας του κοινωνικού φύλου που ανοίγει νέους ευρύτερους ορίζοντες στη μελέτη των κοινωνιών με το να καθιστά ορατά υποκείμενα που ήταν ανέκαθεν στη σκιά του «λευκού άρρενος».
Μετασχηματισμός της θεολογίας
Εξίσου σημαντικός είναι και ο μετασχηματισμός της θεολογίας σε θρησκευτική ιστορία με πρωτοπόρες εργασίες όπως του Εμμανουέλ Λε Ρόυ Λαντυρί για τους Καθαρούς στο Μονταγιού, μια περιοχή των Πυρηναίων. Ο συγχρωτισμός της ιστορίας με την ανθρωπολογία, υπό την επίδραση κυρίως ενός γοητευτικού πανεπιστήμονος όπως ο Κλίφορντ Γκηρτζ, γέννησε την πολιτισμική ιστορία. Στο νέο αυτό πλαίσιο που επικοινωνούσε με τη λογοτεχνική κριτική μπόρεσαν να φωτιστούν με ανανεωμένο τρόπο κλασικά κείμενα όπως τα πολιτειακά Συντάγματα. Η ανάδειξη του ειδικού βάρους της γλώσσας και των ομιλιακών πρακτικών της, μέσω των ανατροπών που επέφεραν οι αιρετικές προσεγγίσεις του Μ. Φουκώ, γονιμοποίησε τον κλάδο της διανοητικής ιστορίας, απογειώνοντάς τον στις εργασίες του Κ. Σκίνερ.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, σε ένα σημείο όπου μπορούμε να πούμε ότι οι εντάσεις του πεδίου -αν και όχι πλήρως διευθετημένες ή ακριβώς γι’ αυτό- ευνοούν την πολυφωνία, τη διεπιστημονικότητα, τις συγκριτικές προσεγγίσεις, τη σχετική αυτονομία της έρευνας και τη μερική χειραφέτηση από τις αυθεντίες. Με ισχυρό ένστικτο επιβίωσης, το ιστοριογραφικό πεδίο έχει ενσωματώσει δημιουργικά τις ρήξεις. Αλλά τι γίνεται με τους κρατικούς θεσμούς και με την κοινωνία;
*Ο κ. Δ. Π. Σωτηρόπουλος διδάσκει Ιστορία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο & το ΤΕΙ Καλαμάτας.