Η αχανής γεωγραφικά περιοχή των Ανδεων είναι ένα τραχύ και επιβλητικό σε όψη τοπίο. Ο ορεινός της όγκος, η οροσειρά Κορδιλιέρα, που ορθώνεται ως υψηλό τείχος στα παράλια του Ειρηνικού, κατατάσσεται πρώτος σε μέγεθος στην αμερικανική ήπειρο. Εκτείνεται κατά μήκος των χωρών της Νότιας Αμερικής (Βενεζουέλα, Κολομβία, Εκουαδόρ, Περού, Βολιβία, Χιλή, Αργεντινή) και με μια μεγάλη εναλλαγή διαφορετικών σε γεωμορφολογία τοπίων χωρίζει την τεράστια λεκάνη του Αμαζονίου από τις ακτές του Ειρηνικού Ωκεανού. Παρά το ευρύ κλιματολογικό φάσμα και το μεγάλο μωσαϊκό λαών, το οικοσύστημα των Ανδεων λειτούργησε στην προ-ισπανική περίοδο ως κοινή μήτρα ενός ποικιλόμορφου σε έκφραση πολιτισμού. Με άλλα λόγια, το φυσικό περιβάλλον, το οποίο πρόσφερε στους γηγενείς κατοίκους μια ατέλειωτη ποικιλία φυσικών πόρων προς εκμετάλλευση, διαδραμάτισε ενοποιητικό ρόλο.
Πoλιτισμός σύνθετος
Μέσα σε τουλάχιστον 5.000 χρόνια εξελικτικής διαδικασίας -σημειώνει στην προλογική παρουσίαση του τόμου ο Τζουζέπε Ορεφίτσι- που ξεκίνησε με τη δημιουργία των πρώτων οικισμών στα υψίπεδα, στα παράλια και στα δάση της ισημερινής ζώνης, η αναμέτρηση με το αφιλόξενο περιβάλλον και η υιοθέτηση ολοένα και πιο εξειδικευμένων μεθόδων παραγωγής οδήγησαν στο σχηματισμό σύνθετων και καλά οργανωμένων ιεραρχικά κοινωνιών, οι οποίες ανέπτυξαν μνημειώδη πολιτισμό.
Υψηλά δείγματα αυτού του πολιτισμού έχουμε στο Περού, την αρχιτεκτονική του Τσαβίν και των Ινκα, τα υπέροχα αγγεία των Μότσε και των Νάσκα, τα εκλεπτυσμένα υφαντά των Παράκας και των Τσανκάι ή ακόμη, στις Βόρειες Ανδεις, τους πολιτισμούς της Βαλντίβια, στην περιοχή Λα Τολίτα του σημερινού Εκουαδόρ, ή τους κολομβιανούς πολιτισμούς του Σαν Αγκουστίν, του Τιεραδέντρο και της Ταϊρόνα. Είναι όμως δύσκολο να εντοπίσουμε ορατά σύνορα σε περιοχές όπου υπήρξε συνεχής πολιτισμική αλληλεπίδραση, ευνοούμενη από την παρουσία όμοιων περιβαλλοντικών συνθηκών, χάρη στις οποίες σχηματίστηκαν πραγματικά οικολογικά μικροσυστήματα. Σε ολόκληρη την περιοχή των Ανδεων παρατηρείται, έστω και με διαφορετικούς χρονικούς ρυθμούς, μια εναλλαγή χρονικών περιόδων πληθωρικής και δημιουργικής τοπικής έκφρασης με φάσεις ενοποίησης, υπό την κυριαρχία δυνάμεων ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα, μεταξύ των οποίων εκείνη των Ινκα υπήρξε, αναμφισβήτητα, η πλέον εκτεταμένη εδαφικά.
Ποικίλες ερμηνείες
Στο παρελθόν επικρατούσε η πεποίθηση ότι η πολιτισμική ανάπτυξη των λαών των Ανδεων οφειλόταν σε ξένες επιδράσεις – αναφέρουν οι Ντανιέλ Λαβαγιέ και Λουίς Γκιγιέρμο Λουμπρέρας, οι δύο επιστημονικοί συνεργάτες που υπογράφουν από κοινού τον τόμο. Στην τέχνη και στον πολιτισμό των ανθρώπων των Ανδεων αποδόθηκε, κατά καιρούς, φοινικική, αιγυπτιακή, κινεζική, ακόμη και ευρωπαϊκή προέλευση, ενώ κάποιοι μελετητές εντόπισαν -σίγουρα πιο εύστοχα- επιδράσεις των Μάγια ή των λαών της Κεντρικής Αμερικής. Οι σύγχρονες ανακαλύψεις προτείνουν ερμηνείες λιγότερο συμβατικές και πιο λογικές, οι οποίες μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε πώς, χάρη στη συνειδητοποίησή τους και την προοδευτική γνωριμία με αυτό το ποικιλόμορφο φυσικό περιβάλλον, οι λαοί των Ανδεων έφτασαν βαθμιαία να το δαμάσουν και να δημιουργήσουν τα καλλιτεχνήματα και τα μνημεία του πολιτισμού που σήμερα θαυμάζουμε.
Ωστόσο, πριν ακόμη ολοκληρωθούν οι πρώτες σοβαρές αρχαιολογικές έρευνες, αποδίδονταν εσφαλμένα στους Ινκα όλα τα έργα τέχνης και τα μνημεία της περιοχής των Ανδεων, με εξαίρεση ορισμένα μνημεία την πατρότητα των οποίων είχαν αποποιηθεί οι ίδιοι. Στην πραγματικότητα χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες προκειμένου να προσλάβουν σταδιακά μορφή αυτές οι τεχνικές και οι μορφές τέχνης, αυτός ο πολιτισμός των Ανδεων, την κληρονομιά του οποίου αξιοποίησαν οι Ινκα, ένας πολιτισμός του οποίου την εφήμερη και έσχατη έκφραση αποτέλεσε ο συγκεκριμένος λαός. Ο ίδιος αυτός λαός έκανε και το πρώτο βήμα. Οι Ινκα μίλησαν στους Ισπανούς κατακτητές, που λαχταρούσαν να αποκρυπτογραφήσουν αυτό το τόσο διαφορετικό σύμπαν προτού το καταστρέψουν. Οι ιθαγενείς εξήγησαν τον κόσμο τους, διηγούμενοι την ιστορία τους: Μια ιστορία διανθισμένη με φανταστικά συμβάντα, κάπως παραφουσκωμένη, «επίσημη», εντούτοις ιστορία, με τα μεγάλα γεγονότα της, τα δράματα, τους ήρωες και τις δικές της χρονολογίες-ορόσημα. Ο λαός αυτός είχε μάθει να αφομοιώνει και να οικειοποιείται με θαυμαστή επιδεξιότητα όλες τις κατακτήσεις των προγόνων του, έτσι ώστε δεν θα πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι παρουσιάστηκε ως ο αυτουργός αυτών των επιτευγμάτων, φτάνοντας στο σημείο να το πιστέψει κιόλας.
Εξειδικευμένοι τεχνίτες
Τελικά, η ενότητα αυτής της τέχνης -συνοψίζουν οι Λαβαγιέ και Λουμπρέρας- διαμορφώθηκε μέσα από ένα μακροχρόνιο αγώνα ενάντια στις διαφορές και τις αποστάσεις. Αφού λειτούργησε ως αντανάκλαση της αυτάρκειας της ζωής στη Νεολιθική εποχή, αναπτύχθηκε στο πλαίσιο ενός αστικού τρόπου ζωής, με τοπικούς και συμβολικούς κανόνες, οι οποίοι θα καταλήξουν σε πλήρως ώριμες σχολές και τεχνοτροπίες. Κράτη όπως των Ουαρί και των Ινκα, επικράτειες και βασίλεια όπως του Εκουαδόρ, αποδεικνύουν την εμφάνιση μιας τάξης εξειδικευμένων τεχνιτών, που ήταν ικανοί να δημιουργήσουν σχήματα και να φιλοτεχνήσουν παραστάσεις. Η τέχνη των λαών των Ανδεων συνιστά την καλύτερη και την πλέον αξιόπιστη μαρτυρία του πολιτισμικού επιπέδου στο οποίο έφτασε καθεμιά από αυτές τις τάξεις.
Ο τόμος «Ινκα. Ο πολιτισμός των Ανδεων» της σειράς «Μεγάλοι Πολιτισμοί» της «Κ» κυκλοφορεί στα περίπτερα και πρακτορεία Τύπου από την Κυριακή 13 Ιανουαρίου, στην τιμή των 10 ευρώ.