Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας, Η ανθρώπινη ομορφιά στο δημοτικό τραγούδι. Α: Η γυναικεία ομορφιά. Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2007, 8ο, σ. 299.
Είναι γνωστό, ότι ο κόσμος της ανθρώπινης ομορφιάς (του κάλλους) αναζήτησε πολλούς τρόπους, για να δείξει τις διαστάσεις του. Η γλυπτική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, η μουσική κ.λπ. προσπαθούν να ερμηνεύσουν και να απαθανατίσουν το κάλλος. Το ίδιο όμως έκανε και η Φιλοσοφία και ιδιαίτερα η Αισθητική, που έθεσαν στη διαχρονική πορεία των αιώνων ως βασικό ερώτημά τους την έννοια του κάλλους, πότε σε ενδοκοσμικό και πότε σε υπερβατικό χώρο.
Το παραπάνω θέμα, σε καθαρά πρακτικό επίπεδο και πέρα από οποιεσδήποτε θεωρητικές προσεγγίσεις, το συναντούμε και στον λαϊκό πολιτισμό. Ετσι, στο δημοτικό τραγούδι η έκφραση τής ανθρώπινης ομορφιάς είναι συχνή και δίνεται με πολλούς τρόπους. Στο παρελθόν έγιναν, με αφορμή εξέταση άλλων θεμάτων του δημοτικού τραγουδιού, ορισμένες επισημάνσεις, που δεν ήσαν όμως αρκετές για να μελετηθεί σφαιρικά. Ελειπε, μπορούμε να πούμε, η μονογραφική ανάλυση του θέματος.
Το βιβλιογραφικό αυτό κενό, τουλάχιστον όσον αφορά τη γυναικεία ομορφιά (αναμένουμε στο εγγύς μέλλον και το δεύτερο βιβλίο για την αντίστοιχη ανδρική), καλύπτει το νέο βιβλίο του κ. Αριστείδη Ν. Δουλαβέρα, λέκτορα Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (Καλαμάτα), το οποίο τυπώθηκε στη σειρά των επιμελημένων εκδόσεων Παπαζήση.
Το βιβλίο προλογίζεται από τον ομότιμο καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μιχαήλ Γ. Μερακλή, ο οποίος τονίζει, μεταξύ άλλων, τη συμβολή του συγκεκριμένου έργου στη μελέτη και κατανόηση του τρόπου, με τον οποίο ο λαϊκός άνθρωπος βίωνε και εξέφραζε την ομορφιά του γυναικείου σώματος.
Το βιβλίο συγκροτείται από Εισαγωγή, τρία κεφάλαια και ολοκληρώνεται με συμπεράσματα, γλωσσάριο στίχων, πλούσια βιβλιογραφία, ευρετήριο και αγγλική περίληψη.
Στην Εισαγωγή εξετάζονται θεωρητικές απόψεις για την έννοια της ομορφιάς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Εδώ συζητείται επίσης και η νεοελληνική αντίληψη για τη γυναικεία ομορφιά στο δημοτικό τραγούδι, όπως επισημαίνεται σε προγενέστερη βιβλιογραφία.
Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τη γυναικεία ομορφιά γενικά και υπογραμμίζεται η αξία της στην παραδοσιακή κοινωνία, με αναφορά στην οικονομική και κοινωνική της διάσταση. Είναι άλλωστε γνωστό ότι η ομορφιά της γυναίκας αποτελούσε ένας είδος ιδιάζουσας «προίκας» με ιδιαίτερο βάρος. Τονίζεται, εξάλλου, σωστά ότι δεν υπάρχει ένα μόνο ιδεώδες γυναικείας ομορφιάς, αλλά πολλά και ότι η πολλαπλότητα τών κριτηρίων της δεν υποδηλώνει αντιφάσεις στη λαϊκή γνώμη γι’ αυτήν, παρά εκφράζει περισσότερο την πληθωρική κατάφασή της, αφού, με τις διάφορες εκδοχές της, τις προσωπικές προτιμήσεις και ιδιαιτερότητες των ανθρώπων, εμπλουτίζει την ίδια τη ζωή και την απαλλάσσει από την αίσθηση της μονοτονίας. Στο ίδιο τμήμα αναλύεται η συνολική έκφραση της γυναικείας ομορφιάς που επιτυγχάνεται με διάφορους ποιοτικούς προσδιορισμούς (π.χ. όμορφη, πεντάμορφη, γυναικεία κάλλη) και παρουσιάζεται η επιμέρους γυναικεία ομορφιά, δηλαδή τα όμορφα μεμονωμένα μέρη και σημεία του σώματος (π.χ. κεφάλι, μαλλιά, πρόσωπο, μάτια, χέρια).
Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο συγγραφέας πραγματεύεται τη συμβολική παρουσίαση της γυναικείας ομορφιάς και τα καλλιτεχνικά υλικά. Ανθη, φυτά, δέντρα, καρποί, πτηνά, ουράνια σώματα, προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας (πολύτιμα μέταλλα, πολύτιμοι λίθοι), αλλά και αυτός ο υπερβατικός χώρος χρησιμοποιείται, για να δηλωθεί και να περιγραφεί η γυναικεία ομορφιά.
Εντύπωση προκαλεί το εύρος των εμπνεύσεων τού λαϊκού ανθρώπου, προκειμένου να αποδώσει τη γυναικεία ομορφιά. Δεν αρκείται στη συνολική ούτε ικανοποιείται από την επιμέρους απόδοσή της. Καταφεύγει στη φύση, στο φυτικό βασίλειο, στον κόσμο των πτηνών, αναζητεί την ομορφιά των πολύτιμων λίθων και των μετάλλων, ανεβαίνει στον ουρανό και παίρνει τη λάμψη του ήλιου και των άστρων, για να τη μεταδώσει στην ωραία γυναίκα. Δεν διστάζει να εισχωρήσει και σ’ αυτόν τον χώρο του θεϊκού και να αντλήσει από εκεί τη λάμψη και ομορφιά, που θα δεχθεί η ωραία γυναίκα (π.χ. είσαι Αγγελος, είσαι Παναγιά γραμμένη).
Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται ο γυναικείος στολισμός «ως παμπάλαια στρατηγική της γυναίκας να αυξήσει το αισθητικό αποτέλεσμα και να προκαλέσει αποφασιστικότερα την έλξη του ετερόφυλου». Ετσι, επιστρατεύονται μυθικά στοιχεία, για να κάνουν τη γυναικεία ομορφιά ασυναγώνιστη, προκειμένου να επιτευχθούν διάφοροι στόχοι:
Βάνει τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθη
και του κοράκου το φτερό βάνει καμαροφρύδι,
την όχεντρα την πλουμιστή κορδέλα στα μαλλιά της…,
ενώ κοσμήματα και άλλα ενδυματολογικά εξαρτήματα (π.χ. δαχτυλίδι, μαργαριτάρι, γιορντάνι, σκουλαρίκια, ζωνάρι, ποδιά) συμπληρώνουν τη συνολική εικόνα και αυξάνουν το αισθητικό αποτέλεσμα.
Ο συγγραφέας, με παράθεση πολλών παραδειγμάτων, που προέρχονται από 44 συλλογές δημοτικών τραγουδιών και με τεκμηρίωση από τη σχετική βιβλιογραφία, δίνει στο βιβλίο του το πανόραμα της γυναικείας ομορφιάς, όπως το εμπνεύστηκε η λαϊκή μούσα. Με πολλή ευσυνειδησία και μεθοδικότητα οργάνωσε, ταξινόμησε και μελέτησε ένα εκτεταμένο υλικό και μας έδωσε την προκείμενη μονογραφία, η οποία αποτελεί αξιόλογη συμβολή στη λαογραφική βιβλιογραφία.
* Ο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης είναι καθηγητής της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.