«Ετσι κι αλλιώς από κάτι πεθαίνει κανείς», είχε πει η Ντόλλη Γουλανδρή, όταν οι γιατροί της ανακοίνωσαν τη διάγνωση για την «επάρατη» νόσο. Εκτοτε δεν το ξανασυζήτησε ποτέ και συνέχισε κανονικά τις δραστηριότητές της, μέχρι και την περασμένη Παρασκευή που άφησε την τελευταία της πνοή. Λίγες ημέρες πριν και ενώ ενδεχομένως να διαισθανόταν το τέλος της είχε τηλεφωνήσει στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, για να μάθει πώς πήγε μια σύσκεψη με τον διευθυντή Νίκο Σταμπολίδη και κάποιους αρχαιολόγους. Για εκείνην, η ενασχόληση με το δημιούργημα αυτό δεν ήταν ένα φιλανθρωπικό πάρεργο, αλλά ένα σοβαρό καθήκον. Εργαζόταν έως τέλους σκληρά. Είχε ωράριο (10 π.μ. – 5 μ.μ.), έτρωγε το μεσημεριανό της στο γραφείο και πρόσεχε μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια: από το πωλητήριο ώς το εκθεσιακό πρόγραμμα. «Ηταν η ψυχή και ο αγαθός δαίμων του μουσείου. Θα εξακολουθήσει κατά κάποιον τρόπο να είναι. Πριν «φύγει» είχε φροντίσει τα πάντα» λέει στην «Κ» ο Ν. Σταμπολίδης.
Συνειδητή επιλογή
Η Αικατερίνη Κουμάνταρου -από αρχοντική οικογένεια της Λακωνίας- θα μπορούσε να είχε ζήσει μια ζωή γεμάτη κοσμικές συγκινήσεις, ταξίδια και ξεγνοιασιά. Επέλεξε, όμως, συνειδητά να επιτελέσει έργο εθνικής σημασίας: χρησιμοποίησε την οικονομική της ευμάρεια για να διασώσει ένα πολύτιμο κομμάτι της αρχαίας κυκλαδικής μας κληρονομιάς. Και τα κατάφερε. Η σπάνια συλλογή με αρχαιολογικά ευρήματα του πρώιμου κυκλαδικού πολιτισμού που αγόρασε μαζί με τον σύζυγό της -με τις ευλογίες του κράτους- όχι μόνο δεν διασκορπίστηκαν αλλά βρήκαν στέγη- κιβωτό στο Κολωνάκι.
Γεννήθηκε στο Λονδίνο και ήταν κόρη του Ιωάννη Κουμάνταρου και της Φλώρας Νομικού. Ανατράφηκε με όλες τις ανέσεις και πέρασε τα παιδικά της χρόνια στη Βρετανία και την Αμερική. Το 1948 παντρεύτηκε τον Νίκο Γουλανδρή, με τον οποίον απέκτησε ένα γιο, τον Πέτρο.
Παράδειγμα προς μίμηση
«Τον σεβασμό δεν τον είχε κερδίσει μέσα από το χρήμα, αλλά από τη μοναδική της προσωπικότητα. Είχε μια ψυχική αρχοντιά. Εγνοια για όλους όσοι εργάζονταν στο μουσείο. «Δεν ήταν η πρόεδρος, ήταν ο άνθρωπός μας. Σε μια εποχή όπου οι πλούσιοι είναι πιο «φτωχοί» από ποτέ, η Ντόλλη Γουλανδρή ήταν ένα ζωντανό παράδειγμα προς μίμηση» δηλώνει ο επί χρόνια στενός συνεργάτης και φίλος της Νίκος Σταμπολίδης συμπληρώνοντας: «Τρώγαμε μαζί κάθε μέρα. Είχαμε κάνει εκατοντάδες ταξίδια. Μου εκμυστηρευόταν πράγματα. Μου διηγούνταν συναρπαστικές ιστορίες από τη ζωή της. Της είχα ζητήσει να τις καταγράψω. Δεν το επιθυμούσε. Μου τις έλεγε για να ξέρω, να κατανοώ τους ανθρώπους, να μοιραστεί την τεράστια κοινωνική της εμπειρία».
«Ολοι γνωρίζουν την Ντόλλη Γουλανδρή από τις προσπάθειές της για τη διάσωση και διάδοση του κυκλαδικού πολιτισμού» λέει ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Αγγελος Δεληβορριάς. «Αυτό που δεν έχει τονιστεί επαρκώς είναι η συμβολή της για το πώς πρέπει να αντιλαμβανόμαστε το μουσειακό χρέος σήμερα. Ναι μεν να υπάρχει σ’ ένα μουσείο η εσωστρέφεια της επιστημονικής έρευνας, αλλά να συνδυάζεται με την εξωστρέφεια, την κατανόηση των αναγκών του κοινού. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είναι ένα μουσείο ανοικτό στον απλό κόσμο και όχι μόνο στους ειδικούς. Αυτό είναι προσωπικό της κατόρθωμα», λέει ο Δεληβορριάς, του οποίου η φιλία με την Γουλανδρή χρονολογείται από τη δεκαετία του ’60: «Τη γνώρισα πλάι σε πνευματικούς ανθρώπους όπως ο Κάρολος Κουν. Ηταν ένας χαρακτήρας ζεστός, που ήξερε να ακούει και να δρα αθόρυβα».
Ο ανασκαφέας του Ακρωτηρίου και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρήστος Ντούμας, είναι από τους επιστήμονες που τη βοήθησαν να συγκροτήσει την περίφημη συλλογή: «Την πρωτοσυνάντησα το ’60 όταν η αρχαιοκαπηλία και οι λαθρανασκαφές στην Κυκλάδες ήταν στο ζενίθ τους. Καθώς έκανε κρουαζιέρες με τον άνδρα της, είχε αντιληφθεί ότι κυκλώματα και χωρικοί ήταν έτοιμοι να πουλήσουν στο εξωτερικό τα προϊόντα των λαθρανασκαφών. Με την προτροπή του τότε διευθυντή της αρχαιολογικής υπηρεσίας, Γιάννη Παπαδημητρίου, άρχισε να τα αγοράζει για να τα διασώσει. Οπως προέβλεπε ο νόμος, εγώ ως νεαρός αρχαιολόγος είχα το καθήκον από το κράτος να καταγράφω τα αποκτήματα της συλλογής, που είχαν αγοραστεί σκόρπια ως μπιμπελό. Σταδιακά, όσο μεγάλωνε η συλλογή, η Ντόλλη Γουλανδρή συνέλαβε το όραμα να τα στεγάσει σ’ ένα μουσείο όπως έγινε από το 1986 και μετά. Της οφείλουμε πολλά για δύο λόγους: πρώτον διέσωσε ένα θησαυρό που θα είχε χαθεί για πάντα. Μπορεί η αρχαιολογική αξία των αντικειμένων να μην μπορεί να αποτιμηθεί υπό την έννοια ότι δεν ξέρουμε από πού προήλθαν, αλλά είναι σημαντικό ότι παρέμειναν στη χώρα που τα γέννησε. Δεύτερον, η συλλογή αυτή ταξίδεψε σε πολλές χώρες του κόσμου και έγινε πρεσβευτής του πολιτισμού μας. Σήμερα το μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έχει παγκοσμίως τα πιο σημαντικά εκθέματα για την ιστορική αυτή περίοδο μετά το Εθνικό Αρχαιολογικό και το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου».
Σειρά εκδηλώσεων
Η Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, ήταν επιστήθια φίλη της Ντόλλης Γουλανδρή: «Ετοιμάζω το πνευματικό μνημόσυνό της. Θα είναι μια σειρά εκδηλώσεων στο μουσείο το 2009. Μοιραζόμασταν πάντα τα ίδια όνειρα».
Ο σκηνοθέτης Μιχάλης Κακογιάννης ήταν ένας από τους πιο καλούς φίλους της Ντόλλης Γουλανδρή: «Ηταν μια γυναίκα ισορροπημένα φιλόδοξη, με πυγμή και ευαισθησία. Ανυπόκριτα σεμνή. Οταν είχε να βγάλει λόγο, υπέφερε από τρακ και με φώναζε να την ακούσω. Οταν της έλεγα να υψώσει τη φωνή, μου απαντούσε ότι αυτό είναι μια υπέρβαση που δεν μπορεί να την κάνει. Τα καλοκαίρια με καλούσε στο ιδιωτικό της νησί, το Ρευματονήσι, μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου. Κολυμπούσε με τις ώρες και τα βραδάκια έπαιζε μπιρίμπα».
Με τον ζωγράφο Μιχάλη Μακρουλάκη είχε επίσης στενή φιλία: «Την θυμάμαι στο σκαρί που αγαπούσε. Ηταν ένα παλιό αλιευτικό που το έλεγαν «Μανία». Ετρωγε αχινούς κατευθείαν από το όστρακο. Ηταν μια καπετάνισσα στη ζωή»…