Θανάσης Ν. Παπαθανασίου
Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται
Η ιεραποστολή ως ελπίδα και ως εφιάλτης
εκδ. Εν Πλω, σελ. 354
Ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου του Θανάση Παπαθανασίου είναι εύγλωττος, ιδίως με τη ρηματική διατύπωση «Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται». Ετσι δηλώνεται η βασική του θέση: η Εκκλησία είναι μια ανοικτή ενότητα που υπερβαίνει τόσο τον κλειστό κύκλο όσο και τον ασφυκτικό κλοιό.
Το κρίσιμο σημείο που καταδεικνύει την εγκυρότητα αυτής της θεολογικά τόσο νευραλγικής θέσης είναι η ιεραποστολή, γι’ αυτό, άλλωστε, ο υπότιτλος αποσαφηνίζει το θέμα: «Η ιεραποστολή ως ελπίδα και ως εφιάλτης». Οπως γράφει ο συγγραφέας ευθύς εξαρχής, «η προς τον κόσμο αποστολή της Εκκλησίας… δεν είναι κάτι πέρα από τον εαυτό της, αλλά όρος συγκρότησης του εαυτού της» (σ. 30). «Βρισκόμαστε σε πραγματικότητα πολυπολιτισμική. Ομως το ζήτημα δεν είναι απλώς οι άνθρωποι να ζουν σε κοινό τόπο. Σε κοινό τόπο ζουν και οι κρατούμενοι ενός στρατόπεδου συγκέντρωσης» (σ. 25).
Η ιεραποστολή
Η διπλή όψη της ιεραποστολής ως ελπίδας και ως εφιάλτη επισημαίνεται καίρια. Για τον συνηθισμένο, συμβατικό χριστιανισμό η ιεραποστολή φαντάζει ως απειλή, επειδή το άνοιγμα της Εκκλησίας προς τα έξω φαντάζει σαν δήθεν απώλεια του εαυτού της. Αλλά για τον κόσμο η ιεραποστολή είναι ελπίδα: «Αυτό που θέλουμε να διευκρινίσουμε εδώ, είναι ότι μιλώντας για ιεραποστολή δεν προσδιορίζουμε μια εξωτική δραστηριότητα, αλλά ό,τι μπορεί να περιλαμβάνει η έννοια του παγκόσμιου φόρουμ: κατάθεση πρότασης σε κάθε επίπεδο της ανθρώπινης ύπαρξης και όδευσης. Αφορά, δηλαδή, και αυτόν που ονομάζουμε Τρίτο Κόσμο, αλλά και την τρέχουσα φάση των λεγομένων ανεπτυγμένων κοινωνιών. Ο σύγχρονος κόσμος φαίνεται μεν να γίνεται ενιαίος, ωστόσο συγκεκριμένες δυνάμεις αποδοκιμάζουν ή αποτρέπουν τη λειτουργία του ως φόρουμ» (σ. 15).
Το βιβλίο διαπνέεται από την αντίληψη ότι η Εκκλησία έχει διττή ιδιότητα: διαθέτει ενότητα και ανοικτότητα ταυτοχρόνως. Η πρώτη ιδιότητα, η ενότητα, είναι ευπρόσδεκτη και αυτονόητη, αφού παραδοσιακά η λέξη Εκκλησία σημαίνει την ένωση των διεστώτων και τη σύναξη των διασκορπισμένων. Μολονότι χρειάζεται η ενότητα, ωστόσο δεν αρκεί από μόνη της για να συστήσει το εκκλησιαστικό γεγονός. Ενότητα χαρακτηρίζει κάθε θρησκεία, αλλά η Εκκλησία διαφοροποιείται από τη θρησκεία σε αυτό ειδικά το σημείο: εκτός από ενότητα διαθέτει ανοικτότητα. Η Εκκλησία είναι ανοικτή ενότητα, γι’ αυτό αποτελεί ευ-αγγελία (καλή είδηση) και «ευ-αγγέλιον» (χαρμόσυνο νέο).
Τόσο έναντι του κόσμου όσο κι απέναντι στη θρησκεία διαφοροποιείται η Εκκλησία ως ανοικτή ενότητα. Ο κόσμος είναι ανοικτός χωρίς να είναι ενιαίος, όπως άλλωστε καταδεικνύεται από το αδιάψευστο γεγονός ότι η σαρωτική παγκοσμιοποίηση της αγοράς πυροδοτεί τον φονταμενταλισμό των θρησκευτικών παραδόσεων απανταχού της γης. Η θρησκεία μοιάζει να προσφέρει την ενότητα στερώντας την ανοικτότητα. Το βαρύ τίμημα της ενότητας στη θρησκεία είναι η κλειστότητα. Αντιθέτως, στην Εκκλησία η ανοικτότητα είναι η σφραγίδα της γνησιότητάς της. Η ιεραποστολή μέσα στην πολυπολιτισμικότητα είναι η απτή απόδειξη της αυθεντικότητας της Εκκλησίας, το σημερινό «έρχου και ίδε» της Ορθοδοξίας.
Ο συγγραφέας είναι σε θέση να πραγματευθεί ένα τέτοιο θέμα από αυτή τη συγκεκριμένη οπτική γωνία, αξιοποιώντας προσωπικές βιωματικές εμπειρίες. Νομικός και θεολόγος ο ίδιος με ειδίκευση στην ιεραποστολική, όπου απέκτησε διδακτορικό δίπλωμα το 1991, εγκατέλειψε την άσκηση της Νομικής για να αφοσιωθεί στην υπηρεσία της Θεολογίας ως εκπαιδευτικός λειτουργός στη δευτεροβάθμια και στην τριτοβάθμια παιδεία, ενώ παράλληλα διευθύνει το θεολογικό περιοδικό «Σύναξη» επί σειρά ετών. Εχοντας εκτεταμένο συγγραφικό έργο, ανθολόγησε επεξεργασμένα δώδεκα δοκίμιά του και συγκρότησε το βιβλίο αυτό, το οποίο διαιρείται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο, το άνοιγμα της Εκκλησίας συναρτάται με την ίδια της τη φύση. Στο δεύτερο προσεγγίζεται η χριστιανική αντίληψη της ιστορίας ως δημιουργικής πορείας. Στο τρίτο μέρος εξετάζονται παραμορφώσεις της ιεραποστολής (ενδεικτικό είναι το κεφάλαιο που συζητά την καταστροφή παγανιστικών ιερών), ενώ στο τέταρτο επισημαίνονται σημερινές δυνατότητες για μια απελευθερωτική χριστιανική μαρτυρία.
Ζωηφόρο μήνυμα
Η Εκκλησία ως ανοικτή ενότητα αποτρέπει τόσο την αγοραφοβία όσο και την κλειστοφοβία των σημερινών χριστιανών. Μια μερίδα πιστών τρομοκρατείται από την πολυπολιτισμικότητα της κοινωνίας μας και καταλαμβάνεται από αγοραφοβία αφορίζοντας κάθε άνοιγμα της Εκκλησίας, συμπεριλαμβανόμενης της ιεραποστολής. Μια άλλη πάλι μερίδα χριστιανών τρομάζει από το κλείσιμο της Εκκλησίας στα σινικά τείχη του εαυτού της, κι έτσι διακατέχεται από κλειστοφοβία, με αποτέλεσμα να ενδίδει εύκολα σε κάθε είδους νεωτερισμό χωρίς κρίση και διάκριση. Εάν πράγματι «η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται», τότε δεν υπάρχει χώρος για κανένα φοβικό σύνδρομο. Αυτό είναι το ζωηφόρο μήνυμα του βιβλίου του Θανάση Παπαθανασίου, που χαιρετίζουμε με τον πιο εγκάρδιο τρόπο ως βάλσαμο στους δύσκολους καιρούς μας.
* Ο κ. Μάριος Μπέγζος είναι καθηγητής Συγκρητικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.