Πλησίασα τον Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ στα μέσα της δεκαετίας του ’80 για το εξώφυλλο ενός δίσκου των Talking Heads, του «Speaking in Tongues». Είχα πρόσφατα δει τα ασπρόμαυρα φωτογραφικά κολάζ του στην γκαλερί του Λίο Καστέλ στο Δυτικό Μπροντγουέι, μου φάνηκαν υπέροχα και αναρωτήθηκα τι θα μπορούσε να κάνει με ένα εξώφυλλο LΡ.
Δεν ήταν ασυνήθιστο να πλησιάσει κάποιος μουσικός της ροκ έναν καθιερωμένο καλλιτέχνη εκείνες τις μέρες· αρκετοί σύγχρονοι καλλιτέχνες είχαν συνεργαστεί με ποπ και ροκ συγκροτήματα ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και τις αρχές του ’70. Ηταν όμως ευχάριστη έκπληξη για μένα όταν ο Μπομπ, που έφυγε από τη ζωή τον περασμένο μήνα, δεν αρκέστηκε απλώς να κάνει αναπαραγωγή ενός έργου του για το άλμπουμ, αλλά θέλησε να σκεφτεί εξαρχής πώς θα μπορούσε να είναι το συνολικό «πακέτο» του άλμπουμ.
Κολάζ χρωμάτων
Το πακέτο που πρότεινε αποτελούνταν από ένα εννοιολογικό κολάζ στο οποίο τα διαφορετικά στρώματα των χρωμάτων -οι κυανές, βαθυκόκκινες και κίτρινες εικόνες που συνδυάζονταν για να δώσουν την πλήρη σύνθεση- θα αποδομούνταν. Μόνο περιστρέφοντας το διαφανές LP και τους τρεις διαφορετικού χρώματος πλαστικούς δίσκους θα μπορούσε κανείς να δει -κι αυτό μόνο κατά διαστήματα- τις τρίχρωμες εικόνες που περιείχε το κολάζ. Ηταν μια πολύ «διαυγής» εξήγηση του πώς λειτουργεί η διαδικασία ανάμιξης των χρωμάτων, ωστόσο σ’ αυτή την περίπτωση δεν μπορούσε να δει κανείς όλες τις εικόνες του κολάζ παρά μόνο εν κινήσει.
Περιττό να πω ότι το σχέδιο έθετε κάποια προβλήματα παραγωγής στη δισκογραφική εταιρεία μας, τη Warner Bros. Records, κι έτσι κατέληξε σε μια περιορισμένη, αλλά αρκετά μεγάλη, έκδοση 50.000 αντιτύπων, που κυκλοφόρησε μαζί με τη μαζική, συμβατική εκδοχή. Ευτυχώς, όλοι τότε συμμερίζονταν την τρελή ιδέα ότι μπορούσε η ριζοσπαστική τέχνη να αποκτήσει ευρύτερη δημοτικότητα. Σήμερα θα υπήρχαν πιθανότατα ενδοιασμοί για την απόδοση μιας τέτοιας επένδυσης, εκείνο τον καιρό όμως η δισκογραφική εταιρεία δεν έφερε αντίρρηση στο εγχείρημα.
Αργότερα γίναμε φίλοι με τον Μπομπ και τους συνεργάτες του – και ήταν ένας εκπληκτικός κόσμος. Αισθάνθηκα αμέσως ότι ο Μπομπ δεν είχε γίνει ποτέ κυνικός σχετικά με τη δουλειά του. Ακόμα και όταν ανέβηκε στο βάθρο της επιτυχίας, εξακολούθησε να βλέπει τον κόσμο σαν ένα έργο τέχνης που απλώς δεν είχε ακόμα κορνιζαριστεί.
Σουρεαλιστής ποιητής
Ο τρόπος που μιλούσε ήταν πρόκληση για πολλούς – μιλούσε με συνεχή λογοπαίγνια και αλληγορίες, σαν σουρεαλιστής ποιητής, και έπρεπε να παραμερίσεις τους παραδοσιακούς τρόπους ομιλίας, κατανόησης και διαλόγου και να αφεθείς στο ρεύμα. Ηταν απελευθερωτικό, αν μπορούσες να μείνεις δίπλα του και να χαλαρώσεις. Και δεν βαριόσουν ποτέ.
Η συνομιλία μαζί του έμοιαζε με τα έργα του: ένα τρελό συνονθύλευμα εικόνων, πολλαπλά στρώματα και αναφορές, μια βροχή υπαινιγμών που ήταν ταυτόχρονα ανάλαφροι, βαθείς και όμορφοι. Η ζωή του, και η σχέση του με τους ανθρώπους γύρω του, ήταν σαν το έργο του: δεν υπήρχε διαχωρισμός και ο Μπομπ ποτέ δεν έπαυε να είναι ο εαυτός του. Η αγάπη για τον κόσμο που έβλεπες στη δουλειά του, υπήρχε επίσης στον ίδιο τον άνθρωπο.
Ο Μπομπ έπινε πολύ. Τη δεκαετία του ’80, τον συνάντησα κάποτε στο ατελιέ του στη οδό Λαφαγιέτ, νωρίς το απόγευμα, βλέποντάς τον για πρώτη φορά μ’ ένα ποτήρι Τζακ Ντάνιελς στο χέρι. Παιδί του ροκ εν’ ρολ, ένιωσα έκπληξη βλέποντας έναν καθιερωμένο καλλιτέχνη να βιώνει μια πλευρά της ροκ εν’ ρολ ζωής πολύ πιο έντονα απ’ όσο θα τολμούσα ποτέ εγώ. Αναρωτήθηκα, είναι αλήθεια, μήπως μερικά από τα ωραία άλματα του λόγου του είχαν κάποια σχέση με το αλκοόλ – όμως η καλλιτεχνική παραγωγή του παρέμενε υπέροχη, κι έτσι κατάλαβα ότι τα κατάφερνε να έχει τον έλεγχο.
Η συναναστροφή με τον Μπομπ έμοιαζε πολλές φορές σαν να δεχόσουν την επίδραση κάποιας εκστατικής ουσίας – ενέπνεε όσους ήταν γύρω του όχι μόνο να σκέφτονται έξω από το καθιερωμένο πλαίσιο αλλά να αμφισβητούν την ίδια την ύπαρξη του πλαισίου.
Προκλήσεις στον εαυτό του
Συχνά έφτανε να θέτει προκλήσεις στον ίδιο τον εαυτό του, να ξεκινά εγχειρήματα μεγάλης δυσκολίας. Για το σχέδιό του διεθνούς καλλιτεχνικής συνεργασίας Rauschenberg Overseas Cultural Interchange, ο Μπομπ συνεργάστηκε για πολλά χρόνια με χειροτέχνες παραγωγούς και μικρά εργοστάσια στη Χιλή, στην Κίνα, στην Κούβα, στη Γερμανία, στην Ιαπωνία, στη Μαλαισία, στο Μεξικό, στη Σοβιετική Ενωση, στο Θιβέτ και στη Βενεζουέλα.
Την εποχή που η Κίνα δεν είχε ακόμα ερωτευτεί τον καπιταλισμό, ο Μπομπ συνεργάστηκε με τον γηραιότερο κατασκευαστή χαρτιού στον κόσμο, ενώ στην Ινδία δούλεψε με πηλό από λάσπη κοπριάς και άχυρα. Δύσπιστες για τα κίνητρά του, μερικές χώρες τον υποχρέωσαν να ακροβατεί ανάμεσα σε απαγορεύσεις, ενώ η ανοιχτή στάση του απέναντι στα υλικά και τη δημιουργικότητα προκαλούσε ενίοτε σύγχυση στους παραδοσιακούς χειροτέχνες με τους οποίους συνεργαζόταν. Τα αποτελέσματα, όμως, ήταν μερικές φορές υπέροχα, ιδίως όταν ο ίδιος κατάφερνε να σπάει τα δικά του καλούπια.
Ο Μπομπ ήταν εξαιρετικά γενναιόδωρος. Δεν εννοώ ότι χάριζε έργα τέχνης -αν και το έκανε και αυτό- αλλά ήταν γενναιόδωρος με τον χρόνο του, με τις ιδέες του και με το πνεύμα του. Ηταν αυτός που ξεκίνησε το Change Inc., ένα ίδρυμα που βοηθάει οικονομικά νέους καλλιτέχνες οι οποίοι δεν μπορούν να πληρώσουν το νοίκι τους και τους λογαριασμούς τους – και χωρίς να τους γίνονται ερωτήσεις.
Με «άχρηστα» αντικείμενα
Ηταν γνωστός, βέβαια, για το ότι έκανε τέχνη με «άχρηστα» αντικείμενα που μάζευε από τα σκουπίδια στους δρόμους. Ενα καλοκαίρι πήγα στο νησί Καπτίβα, στη Φλόριντα, όπου ο Μπομπ είχε το κύριο ατελιέ του. Εμεινα εκεί απέναντι, σ’ ένα από τα σπίτια που είχε «σώσει» από την μπουλντόζα, και πέρασα μια – δυο εβδομάδες γράφοντας μερικά τραγούδια. Οταν γύρισα στη Νέα Υόρκη, άφησα πίσω μου ένα ζευγάρι φθαρμένα αθλητικά παπούτσια. Λίγο καιρό μετά, τα είδα σαν φαντάσματα να εμφανίζονται σε έναν πίνακά του.
Η γενναιοδωρία του οράματος του Μπομπ ήταν, από τη δική μου σκοπιά, ακόμα βαθύτερη από την υλική του γενναιοδωρία. Το ανοιχτό μυαλό του και ο τρόπος που έβλεπε τα πράγματα ήταν μεταδοτικά και ενέπνεαν τους άλλους στη δουλειά τους – όχι για να τον μιμηθούν, αλλά για να βλέπουν τον κόσμο όλο σαν έργο τέχνης. Οσο μελό κι αν μπορεί να ακούγεται, αυτό ακριβώς έκανε.
* Ο David Byrne είναι μουσικός, εκ των ιδρυτών του διάσημου συγκροτήματος των Talking Heads.