Φόρεστ Κάρτερ
Η εκπαίδευση του μικρού δέντρου
μτφρ. Δημ. Μιχαήλ
εκδ. Κέδρος
Οταν πρωτοκυκλοφόρησε η «Εκπαίδευση του μικρού δέντρου» το 1976 στην Αμερική, παρουσιάστηκε ως αυτοβιογραφία. Μισός Τσερόκι, ο Φόρεστ Κάρτερ αφηγούνταν τάχα την παιδική του ηλικία στα Απαλάχια. Οι λευκοί κάτοικοι της πόλης λάτρεψαν την ιστορία του ορφανού πεντάχρονου αγοριού που μαθαίνει τον κόσμο μέσα από κώδικες εντελώς διαφορετικούς από τους δικούς τους, στους οποίους ενδεχομένως κρύβεται η πολυπόθητη αλήθεια και αρμονία που και οι ίδιοι αναζητούν. Στην πορεία, αποκαλύφθηκε ότι ο Φόρεστ Κάρτερ ήταν ο Εϊσα Ερλ Κάρτερ που ουδεμία σχέση είχε με τους Τσερόκι και ήταν κατά πάσα πιθανότητα ρατσιστής, αν όχι μέλος της Κου Κλουξ Κλαν. Η Οπρα Γουίνφρι που είχε λατρέψει το βιβλίο, το αποκήρυξε. Η μετα-αποικιακή κριτική ανέλαβε να ξετινάξει μετά τον συγγραφέα και το βιβλίο του: ήταν ανακριβές, με βάση τις μαρτυρίες των Τσερόκι, σχηματικό, στερεοτυπικό και ρατσιστικό, γραμμένο από την οπτική του λευκού που βλέπει τους Ινδιάνους ως «καλούς άγριους».
Μεγάλη επιτυχία
Ολα αυτά δεν εμπόδισαν το βιβλίο να συνεχίσει να πουλάει χιλιάδες αντίτυπα, να βραβευτεί, να γίνει ταινία και θεατρικό – αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά το χάσμα που χωρίζει τα ευπώλητα από την κριτική, άλλοτε δικαίως και άλλοτε αδίκως. Σήμερα, λοιπόν, ο Ελληνας αναγνώστης, που συχνά έχει ήδη διαβάσει άλλες ινδιάνικες αφηγήσεις και παραμύθια, προερχόμενα είτε από Ινδιάνους είτε από λευκούς, μπορεί να κρίνει αν η ιστορία αυτή, που σίγουρα δεν διεκδικεί δάφνες αφηγηματικής καινοτομίας, έχει κάτι να πει σ’ αυτόν και τα παιδιά του – καθώς είναι αδιαμφισβήτητο ότι το βιβλίο ξεφεύγει από τον συγγραφέα και ακολουθεί τη δική του, αυτόνομη διαδρομή.
Στην περίοδο της Μεγάλης Υφεσης του 1930, λοιπόν, ένα πεντάχρονο αγόρι, το «Μικρό δέντρο», όταν πεθαίνουν οι γονείς του πηγαίνει να ζήσει με τον Σκωτσέζο – Τσερόκι παππού και την Τσερόκι γιαγιά του στο βουνό. Αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο την ιστορία του (στη μεγάλη αμερικανική παράδοση του «Χωκ Φιν»)· και το γεγονός ότι παρακολουθούμε την παιδική συνείδηση εξηγεί την απλή δομή του λόγου, αλλά και στηρίζει την προφανή επιλογή του συγγραφέα να απευθυνθεί στο θυμικό του αναγνώστη. Το αγόρι μεγαλώνει μέσα στη φύση, σε απόλυτη αρμονία μαζί της, εφαρμόζοντας τον «τρόπο» των Τσερόκι, τη φιλοσοφία τους δηλαδή ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να κατέχει περισσότερα από όσα χρειάζεται και πρέπει να παίρνει από τη φύση με άξονα τις ανάγκες του και με σεβασμό και έγνοια για τη ζωή στην οποία και ο ίδιος μετέχει.
Οιονεί μυθιστόρημα μαθητείας, στο βαθμό που παρακολουθεί τη διαμόρφωση της κοσμοαντίληψης του νεαρού Ινδιάνου, το βιβλίο παρακολουθεί την ιδιότυπη εκπαίδευσή του, καθώς η γιαγιά του διαβάζει «Μάκβεθ» και ιστορία, του μαθαίνει λέξεις από το λεξικό που συχνά ο παππούς του καταριέται, ένας φίλος του μαθαίνει τους αριθμούς, ενώ, το κυριότερο, ζει στο ρυθμό των εποχών και μαθαίνει από την ίδια του την εμπειρία – και σίγουρα κάποιοι αναγνώστες θα δυσκολευτούν να μην αναχθούν είτε στον Μοντεσκιέ και τον «καλό άγριο» είτε στην εκδοχή του των Φώτων, στον «Αιμίλιο» λόγου χάρη του Ρουσσώ.
Η αντιπολιτική
Χωρίς να προδίδει την ιστορική αλήθεια, της εξόντωσης των Ινδιάνων, της απελπισίας τους, του ρατσισμού που αντιμετώπιζαν και της επιλογής τους να ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας, ο Κάρτερ δεν επιμένει σ’ αυτήν, ούτε όμως το κείμενο επιβεβαιώνει τις ρατσιστικές προθέσεις που του προσδίδει η πανεπιστημιακή ως επί το πλείστον κριτική. Αντιθέτως, πολλά από τα στοιχεία του βιβλίου, όπως η υποτιθέμενη οκνηρία των Ινδιάνων και η ιδιαίτερη οικονομία τους, αλλά και η σχέση τους με την εξουσία, η αντιπολιτική τους, περνάνε με τέτοιο τρόπο που παρακινούν τον αναγνώστη να ανατρέξει ενδεχομένως και σε άλλες πηγές, δοκιμιακές και μη. Είναι σημαντικό δε ότι αυτό το στοιχείο, της αντιπολιτικής, μαζί με την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες κατευθύνσεις του βιβλίου και σίγουρα εξηγεί σε ένα βαθμό την τεράστια επιτυχία του σε ένα αστικοποιημένο κοινό, που διατηρεί με τη φύση μια σχέση αγάπης – μίσους, τη νοσταλγεί την ώρα που την καταστρέφει.
Από την άλλη, οι σημερινές εξελίξεις στη Λατινική Αμερική (Τσιάπας, Βολιβία, Βενεζουέλα) φέρνουν ενδεχομένως στην επιφάνεια, μεταξύ άλλων, και την καταγωγική αυτή δυσπιστία των Ινδιάνων προς την εξουσία. Ετσι, το μυθιστόρημα, είτε αποδίδει πιστά τις δοξασίες και τα έθιμα των Τσερόκι είτε όχι, είτε εμπεριέχει σκηνές ενδεχομένως αναληθοφανείς, όπως το γεγονός ότι ο διευθυντής του ορφανοτροφείου αφήνει τον μικρό να φύγει επειδή τον απειλεί ένας Ινδιάνος, είναι παρ’ όλα αυτά αξιανάγνωστο. Διότι πέρα από κάθε εξωκειμενική αναφορά κατευθύνει, δυνάμει πάντα, τον αναγνώστη σε ενδιαφέροντα μονοπάτια, ενώ εισηγείται πειστικά, ειδικά για τους μικρότερους, μια άλλη στάση απέναντι στο οικοσύστημα και τον Αλλον.