Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου
Πόλεμος και δικαιοσύνη
εκδ. Πόλις, σελ. 420
Μια εκπληκτικά διαδεδομένη άποψη στη χώρα μας, αλλά και διεθνώς, είναι ότι όταν τα όπλα μιλούν οι νόμοι σιωπούν. Ετσι, κάθε συζήτηση που επιχειρεί να εισάγει όρους όπως δίκαιο και δικαιοσύνη ιδίως σε υπερεθνικό επίπεδο λοιδορείται ως αφελής και ιδεαλιστική. Ξέρουμε όμως ακόμη γιατί κατακρίνουμε, όταν το κάνουμε, τον τάδε ή τον δείνα πόλεμο ως άδικο; Είναι όλοι οι πόλεμοι ίδιοι και αν ναι, δεν υπάρχει καμιά ποιοτική διαφορά ανάμεσα σε αμυντικούς, απελευθερωτικούς και επιθετικούς πολέμους; Και σε τελική ανάλυση τι οδηγεί τον αναστοχασμό μας σε αυτά τα ζητήματα: ο αφελής, κοσμοπολιτικός αλτρουισμός ή η «ρεαλιστική» εμμονή στην εθνική μας ιδιαιτερότητα και μεροληψία απέναντι στις άλλες, ανταγωνιστικές σε εμάς, εθνικές ιδιαιτερότητες;
Το βιβλίο του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου μας προσφέρει μια σπάνια σε εύρος, αλλά και βάθος ευκαιρία να σκεφτούμε για ζητήματα που συζητήσαμε εν θερμώ, και διαφωνήσαμε, ηθικοπολιτικά. Η ηθικοπολιτική ανάλυση μας βοηθάει να κρίνουμε πότε η χρήση όρων όπως, για παράδειγμα, η «άμυνα», η «ανθρωπιστική παρέμβαση» και ο αποκαλούμενος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» είναι μεροληπτική και πότε όχι. Η χρήση αυτών των όρων δεν μπορεί πάντως να είναι πάντοτε επιλεκτική και μεροληπτική. Διότι εάν λέμε ότι η χρήση γίνεται επιλεκτικά και μεροληπτικά, τότε προϋποθέτουμε ότι υπάρχει τουλάχιστον ένας τρόπος να μη γίνονται με αυτό τον τρόπο. Απλώς, στον πόλεμο και γενικότερα τη διεθνή σκηνή έχουμε μάλλον λησμονήσει πώς να τον αναζητούμε.
Δίκαιος πόλεμος;
Μπορεί να υπάρξει λοιπόν δίκαιος πόλεμος ή αυτό είναι από μόνο του μια λογική αντίφαση, όπως, ας πούμε, ο «δίκαιος ρατσισμός»; Πώς μπορούμε ποτέ να σκοτώσουμε αν πιστεύουμε στην αυταξία της ανθρώπινης ζωής; θα έλεγαν οι φιλειρηνιστές. Ο πόλεμος δεν καταστρέφει απλώς τις υλικές προϋποθέσεις της ύπαρξής μας, αλλά πλήττει την ηθική υπόσταση όλων μας, είτε είμαστε τελικώς οι νικητές είτε οι ηττημένοι.
Η ηθική βλάβη που προκαλεί ο πόλεμος είναι η μετάπτωση της ζωής μας σε κατάσταση διαθεσιμότητας και τούτο ειδικά όταν όλοι γύρω μας το θεωρούν κυνικά αναπόφευκτο φυσικό κακό, κάτι σαν έναν φυσικό σεισμό ή επιδημία, ανεπίδεκτο οποιουδήποτε ελέγχου από το δίκαιο. Εάν όμως δεν μπορούμε να μιλήσουμε ποτέ για δικαιολογημένους ή αδικαιολόγητους πολέμους, τότε είναι που η άποψη ότι «ο κόσμος θα ήταν καλύτερος δίχως καθόλου πόλεμο» είναι όντως ουτοπική. Ποιες αιτίες πολέμου είναι δίκαιες; Ποιος έχει την αρμοδιότητα να διεξάγει πόλεμο; Δίκαιο πόλεμο διεξάγουν μόνον όσοι βρίσκονται σε κατάσταση άμυνας.
Οι λόγοι που υποστηρίζουν ένα δικαίωμα άμυνας εσωτερικά δεν είναι απλώς μια αφηρημένη «πατρίδα» ή κάποια εδάφη, αλλά το γεγονός ότι οι πολίτες ενός κράτους υπερασπίζονται τον ισότιμο αυτοπροσδιορισμό τους και άρα ελέγχουν τους λόγους για τους οποίους πρέπει να πολεμήσουν και πιθανώς να πεθάνουν.
Αλλά και εξωτερικά, η συμπεριφορά, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις έναντι άλλων κρατών καθορίζουν εάν μια πολιτική κοινότητα δικαιούται να προσφύγει στα όπλα ως ύστατο μέσο. Ο συγγραφέας εξετάζει τον πόλεμο, ως νόμιμη άμυνα, σε όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει (αποτρεπτικός, προληπτικός, τρομοκρατία), αλλά παρόλο που συνεχώς αναζητείται η ηθική του νομιμοποίηση γίνεται σαφές ότι δεν θα πρέπει ποτέ αυτός να γίνεται με σκοπό την επιβολή της ηθικής. Ετσι, δεν μας προσφέρει απλώς εδώ μια θεωρία σχετικά με τους νομιμοποιητικούς λόγους για την άσκηση στρατιωτικής βίας στη διεθνή κοινωνία, αλλά ένα ολόκληρο ηθικοπολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου αυτή λειτουργεί.
Ηπιος κοσμοπολιτισμός
Σε ένα κόσμο λοιπόν όπου η (εθνική) κυριαρχία δεν ασκείται πια αποκλειστικά εντός ενός περιχαρακωμένου εδαφικά χώρου και δεν αποτελεί πια φετίχ, το έθνος-κράτος πρέπει να δικαιολογεί διπλά την ύπαρξή του: και προς το εσωτερικό και προς το εξωτερικό του. Κανένα κράτος δεν είναι νησί και η κυριαρχία του περνά μέσα και από τη δημοκρατική νομιμοποίηση έναντι των πολιτών του, αλλά και της διεθνούς κοινωνίας. Από την άλλη, είναι οι λαοί που αποτελούν τη βάση της κυριαρχίας και αν αυτοί καταπιέζονται δεν υφίσταται καμιά νομιμοποίησή της. Για τον Παπαγεωργίου, αν οφείλουμε λοιπόν κάτι το οφείλουμε στους ίδιους τους λαούς, όχι στα κράτη, και αυτό είναι ο σεβασμός, αλλά και η προαγωγή της ανεξαρτησίας τους.
Το πλαίσιο όπου η θεωρία του δίκαιου πολέμου μπορεί να λειτουργήσει είναι ένας ήπιος κοσμοπολιτισμός: η οικουμένη οργανωμένη σε εναλλακτικές και αυτόνομες πολιτικές κοινότητες όπου ως άτομα πρέπει να απολαμβάνουμε το δικαίωμα να επιλέγουμε με ποιους θα συστήσουμε αυτές τις κοινότητες και το οποίο ορθώνει όρια στην τυχόν σκέψη για συγκρότηση ενός υπερκράτους. Το πρόβλημά μας σήμερα δεν είναι ότι δεν είμαστε αρκετά ρεαλιστές. Είναι μάλλον ο κυνισμός που πηγάζει από το γεγονός ότι χρησιμοποιούμε την ηθική a la carte. Κατακρίνουμε έναν πόλεμο ή ένα δικαίωμα που οι άλλοι επικαλούνται, ενώ κλείνουμε τα μάτια μας στις δικές μας υποχρεώσεις. Ο φόβος είναι ότι άπαξ και αποκαταστήσουμε τις ρωγμές στα θεμέλια της διεθνούς κοινωνίας θα δούμε ξαφνικά και τον εαυτό μας στον καθρέφτη που θα έχει δημιουργηθεί.
Απλά, κατανοητά και πηγαία γραμμένο, ακόμη και όταν χρησιμοποιεί τεχνικούς όρους, το βιβλίο του Παπαγεωργίου είναι εξαιρετικά πλούσιο σε ιδέες, επιχειρήματα, αλλά και πρόσφατα παραδείγματα από τη διεθνή σκηνή. Και δεν είναι τελικώς μονάχα ένα βιβλίο για τον κόσμο. Συνειδητοποιώντας ότι για πολλούς από εμάς ο κόσμος (μας) είναι το έθνος και τα συμφέροντά του, το βιβλίο έχει και έναν άλλο σημαντικό ρόλο: είναι βιβλίο εθνικής αυτογνωσίας, όσο και βιβλίο διεθνούς δικαιοσύνης.
* Ο Κώστας Κουκουζέλης διδάσκει φιλοσοφία του δικαίου στο τμήμα ΦΚΣ του Πανεπιστημίου Κρήτης.