Κορνήλιος Καστοριάδης: «Η ελληνική ιδιαιτερότητα». Τόμος Β΄: «Η πόλις και οι νόμοι». Εκδόσεις «Κριτική», 2008, σελ. 452.
Το βιβλίο αυτό, που περιλαμβάνει σεμινάρια του Κ. Καστοριάδη των ετών 1983-1984, αναφέρεται στην αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου-4ου αιώνα π. Χ. Αναδεικνύει τις βασικές αρχές και τα βασικά χαρακτηριστικά της με το γνωστό εύληπτο και κρυστάλλινο ύφος του συγγραφέα της «Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας». Η (άμεση) δημοκρατία δημιουργείται από τους αγώνες του δήμου κατά των ανωτέρων στρωμάτων, των ευγενών και γαιοκτημόνων. Οι αγώνες αυτοί χαρακτήρισαν μέχρι τέλος το πολίτευμα και επέτρεψαν την άμεση συμμετοχή όλων των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων, στο νομοθετικό έργο και στις άλλες μορφές εξουσίας. Αμεση συμμετοχή σημαίνει χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα. Για πρώτη και μοναδική φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο δήμος είναι ο ουσιαστικός κυρίαρχος της πόλεως, εξ ου και ο όρος δημοκρατία (ο δήμος κρατεί, κυριαρχεί). Η κυριαρχία και η συμμετοχή επιτυγχάνεται με δύο θεσμούς: πρώτον, την «εκκλησία του δήμου» που επιτρέπει την άμεση παρουσία όλων των πολιτών στη νομοθετική και κυβερνητική εξουσίαu0387 δεύτερον, την «κλήρωσιν», η οποία επιτρέπει την εναλλαγή στην εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Η κλήρωση είναι η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας, ενώ οι εκλογές η ειδοποιός διαφορά της ολιγαρχίας, όπως αναγνωρίζει και ο Αριστοτέλης, αλλά και οι νεότεροι φιλόσοφοι Μοντεσκιέ και Ρουσσώ.
Ανεξάρτητες εξουσίες
Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η ουσιαστική ανεξαρτησία των τεσσάρων εξουσιών (κυβερνητικής, εκτελεστικής, δικαστικής, νομοθετικής). Το σημαντικό και νευραλγικό όργανο της (άμεσης) δημοκρατίας είναι η απόδοση της δικαιοσύνης από όλους τους πολίτες και προς όλους τους πολίτες. Ουδείς εξαιρείται ούτε είναι υπεράνω υποψίας, υπεράνω του νόμου. Απαραίτητο προς τούτο στοιχείο είναι η ανεξαρτησία και η πραγματική αμεροληψία των δικαστών, ο αποκλεισμός της δυνατότητας διαφθοράς ή εξαγοράς τους. Για να εξασφαλιστεί αυτή η απαίτηση δεν υπάρχει άλλος τρόπος από τη συλλογική συμμετοχή όλων των πολιτών στην απονομή της δικαιοσύνης, είτε μέσω της εκκλησίας του δήμου είτε μέσω της κληρωτής βουλής των Πεντακοσίων είτε μέσω κληρώσεως στα πολυμελή τμήματα της Ηλιαίας.
Η άμεση εναλλαγή στην εξουσία όλων των πολιτών και όχι των κομμάτων, αποτελεί τη βασική αρχή της δημοκρατίας, την πολιτική ελευθερία όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης: «χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχουν όλοι δι’ εναλλαγής». Η ούτως εννοημένη και πραγματοποιημένη ελευθερία συνιστά και εξασφαλίζει την ισότητα των πολιτών. Η πολιτική ισότητα είναι απόλυτη για όλους τους πολίτες και δεν έρχεται σε αντίφαση με την ελευθερία, όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του φιλελευθερισμού.
Η κοινωνική ζωή στο δημοκρατικό πολίτευμα ρυθμίζεται από κανόνες γενικής ισχύος, οι οποίοι συζητούνται και νομοθετούνται άμεσα από την κοινότητα, υφίσταται δηλαδή η κυριαρχία του γραπτού νόμου και όχι των ατόμων. Δεν υπάρχουν ιεραρχίες ούτε κράτος με τη σημερινή έννοια, δηλαδή ένας μηχανισμός εξουσίας χωριστός από το σώμα της κοινωνίας και εφαρμοζόμενος επί της κοινωνίας. Δεν υπάρχουν οι «ειδικοί» της πολιτικής, οι επιστήμονες του Πλάτωνα, δεν υπάρχει επιστήμη της πολιτικής, αλλά διαμάχη των δοξών. Ολες οι γνώμες μετρούν εξίσου και η πολιτική είναι υπόθεση όλων. Εκεί που απαιτούνται ειδικές γνώσεις, πείρα και ικανότητες, οι άρχοντες εκλέγονται διά χειροτονίας (στρατηγοί, ταμίαι κ. λπ.) στην εκκλησία του δήμου.
Διαρκής έλεγχος
Ολοι, όμως, ανεξαιρέτως οι άρχοντες, αιρετοί και κληρωτοί, υφίστανται διαρκή έλεγχο (δοκιμασία, εύθυνα), δίνουν λόγο και λογαριασμό για τις πράξεις τους (λόγον διδόναι) και είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί, η δε θητεία τους είναι ετήσια. Δηλαδή ο έλεγχος των αρχών είναι διαρκής και ουσιαστικός, πολιτικός και ποινικός. Οι αρχαίοι ήξεραν πολύ καλά αυτό που διατύπωσε τον 19ο αιώνα ο λόρδος Ακτον: «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα».
Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης είναι η δημιουργία ενός ανοικτού δημοσίου χώρου, που είναι πραγματικώς δημόσιος, δεν είναι δηλαδή ιδιοκτησία κανενός και εντός του κυκλοφορούν και συζητούνται όλες οι σημαντικές πληροφορίες και λαμβάνονται άμεσα όλες οι κύριες αποφάσεις από τον δήμο. Ενώ σήμερα δεν υπάρχει δημόσιος χώρος, τον λυμαίνονται τα κόμματα, τα ιδιωτικά συμφέροντα και τα ΜΜΕ. Το μεγάλο πολιτικό μάθημα που μας προσφέρει η άμεση δημοκρατία, είναι ότι η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία ουδενός προσώπου και κόμματος, αλλά ασκείται και πρέπει να ασκείται από όλους τους πολίτες (βλ. και Γ. Ν. Οικονόμου «Η άμεση δημοκρατία και η κριτική του Αριστοτέλη», Παπαζήσης, 2007).
Είναι εμφανές ότι στα σημερινά πολιτεύματα δεν συναντάται κανένα από τα χαρακτηριστικά αυτά. Γι’ αυτό τον λόγο το βιβλίο του Κ. Καστοριάδη έχει ιδιαίτερη σημασία για τους σημερινούς που ζουν σε πολιτεύματα, τα οποία αυτοχαρακτηρίζονται δημοκρατικά («αντιπροσωπευτικές», «κοινοβουλευτικές» ή «αστικές δημοκρατίες) ενώ δεν είναι παρά καθαρές ολιγαρχίες. Πράγματι, οι ολίγοι κυβερνώντες του πλειοψηφούντος κόμματος λαμβάνουν τις αποφάσεις, διαμορφώνουν τους νόμους, κυβερνούν, προς όφελος των ολίγων ισχυρών οικονομικών συμφερόντων, ενώ οι πολλοί δεν συμμετέχουν σε καμιά εξουσία, απλώς υπακούουν και εκτελούν. Αυτή η ολιγαρχική δομή εξασφαλίζεται από την αντιπροσώπευση, η οποία, κατά τον Καστοριάδη, αποτελεί πολιτική αλλοτρίωση, δηλαδή εκχώρηση της εξουσίας στους ολίγους των κομματικών μηχανισμών.
Συμμετοχή στην εξουσία
Το βιβλίο αυτό είναι απαραίτητο για την πολιτική σκέψη και δράση, ειδικά σήμερα που βιώνουμε μια βαθύτατη κρίση, όχι μόνο χρηματοπιστωτική-οικονομική αλλά και κρίση θεσμών, αξιών και σημασιών. Οι πολιτικές ολιγαρχίες και οι οικονομικές ελίτ που διαχειρίζονται τα ανθρώπινα ζητήματα, τον πλούτο και το περιβάλλον έχουν αποτύχει παταγωδώς. Χρειάζεται συνεπώς ένας άλλος προσανατολισμός για να σωθεί η ανθρωπότητα από τα αδιέξοδα. Ο μόνος δρόμος που διαγράφεται στην καστοριαδική αντίληψη είναι η συμμετοχή των ανθρώπων στην εξουσία και στη λήψη των αποφάσεων. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει οι άνθρωποι να εξέλθουν από την αδιαφορία, την απάθεια, την ιδιώτευση, την αποχαύνωση της τηλεθέασης και της κατανάλωσης και να απαιτήσουν να ξαναγίνουν πολίτες, να ξαναγίνουν ενεργά υποκείμενα της πολιτικής και όχι παθητικά αντικείμενα των κομμάτων και των «αντιπροσώπων». Πρέπει να αγωνισθούν κατά της εξουσίας των κομμάτων και των «αντιπροσώπων».