Διαλέγω (ή μου είναι εύκολο τη στιγμή αυτή να διαλέξω) ένα ελάχιστο, ανάμεσα στα πολλά, παράδειγμα, για να υπομνήσω μάλλον μείζονα ζητήματα, ιστορικά και ιστοριογραφικά: την (πιθανή) αλήθεια των συμβάντων, την απολησμοσύνη τους και τις ανασφάλειες της εκ των υστέρων ερμηνείας, μολονότι το γενικό της πλαίσιο είναι πολλαπλώς επαληθεύσιμο, ανταποκρινόμενο δηλαδή στην εμπειρική θεμελίωση της γενικεύσιμης εξήγησης. Αν κάτι είναι επίδικο, είναι η ένταξη του μερικού στο γενικό, στη συνθετική εξήγηση: δική μου ευθύνη αν, ακολουθώντας την αρχή της δοκιμής και του λάθους, αστοχήσω σε όσα έχω να προτείνω σ’ αυτό το σημείωμα. Πριν απ’ όλα, ας με συμπαθήσει ο ιδανικός τους αναγνώστης, αν τον «αποναρκώσω» με ονόματα, χρονολογίες και μεθοδικές σχολαστικότητες.
Τα ελάχιστα παραδείγματα που διαλέγω είναι οι Αλκάδιοι και οι Αρκαδάδες: για τους δεύτερους, με εξαίρεση τους ευρυμαθείς λογίους, οι Κερκυραίοι δεν πρόκειται να αναρωτηθούν για τι πρόκειται· το ίδιο ισχύει, ίσως, για τους επισκέπτες του ωραίου τους νησιού. Για τον μη «συμμετοχικό» αναγνώστη, η συνειρμική αναφορά είναι περισσότερο πιθανή, καθώς Αρκαδίες, Αρκαδιές, Αρκάδι υπάρχουν σε διάφορα σημεία του στεριανού και νησιωτικού ελληνικού χώρου· όσο για το όνομα Αρκάδιος αρκεί να έχει βγάλει κανείς το σχολείο και να ανακρατά κάτι από όσα διδάχθηκε εκεί. Δεν συμβαίνει το ίδιο για τους Αλκαδίους: γι’ αυτούς ο κύκλος των «επαϊόντων» στενεύει και περιορίζεται στους μελετητές του δικού μας όψιμου «Μεσαίωνα» – στην εκβολή μάλιστα του Μεσαίωνα στη συμβατική χρονικότητα της Αναγέννησης.
Χρονογραφία
Οι Αλκάδιοι μνημονεύονται άπαξ σε μια ελληνόγλωσση ανώνυμη, αλλά από αυτόπτη συνταγμένη, έμμετρη Χρονογραφία (ή Διήγηση) που έχει ως πρωταγωνιστή τον Κάρολο Α΄ Τόκκο (1374/5-1429). Η τελευταία Χρονολογία μάλλον υποδεικνύει το ante quem της πρώτης, τουλάχιστον, σύνταξης αυτής της χρονογραφίας που ο άψογος και σοφός εκδότης της (Ρώμη, 1975), ο Giuseppe Schirο, επέγραψε: Chronaca dei Tocco di Cefalonia. Δεν μνημονεύονται στους στίχους της Χρονογραφίας, αλλά στην επιγραφή που προτάσσεται σε μια από τις θεματικές της ενότητες (στ. 2351-2362) αναφερόμενη σε ένα από τα κατορθώματα του τέταρτου νόθου γιου του Καρόλου, του Τόρνου: «Πόλεμος Τούρνου εις τους Αλκαδίους» (1414/1415), που έχοντας απομείνει μόνος του με τη «φαμιλιά» του (την προσωπική του «φρουρά» και, ίσως, τους «φαμέγιους» -τους υποτακτικούς του) τους κατατρόπωσε, μαζί μ’ αυτούς, ωστόσο: «έσυραν τα σπαθία τους και όρμησαν εις αύτους / εκ τα εγκρεμνά και Κράκορα και κατεκρύμνισάν τους».
Ο Schirο σχολιάζοντας γράφει ότι πρόκειται για «άγνωστο» αλβανικό φύλο που τον 15ο αιώνα φαίνεται ότι ήταν εγκαταστημένο ανάμεσα στην Αρτα και στα Γιάννενα. Ο Aleks Buda, ένας ευρυμαθής Αλβανός ιστορικός, χαρακτηριστικό δείγμα της ευρύτερης βαλκανικής πολιτισμικής ώσμωσης, τον πληροφορεί ότι οι Αλκάδιοι επιζούν στο αλβανικό τοπονομαστικό, τουλάχιστο με τη ρίζα του ονόματός τους. Χάθηκαν, λοιπόν, οι Αλκάδιοι και η μοναδική τους μνεία με την αφορμή συμβάντων του αρχόμενου 15ου αιώνα είναι συγχρόνως και η ταφόπλακά τους; Θα αποτολμήσω να απαντήσω αρνητικά και σ’ αυτή την απάντηση εμφωλεύει, ίσως, το επισφαλές της εκ των υστέρων εξήγησης. Είχε διασπαρεί πολύ νωρίτερα αυτό το «εκ τα άλβανα» φύλο, πριν το κατατροπώσει ο Τόρνος, στην Κέρκυρα, όπως και οι συνορίτες τους, οι κάτοικοι της Βαγενιτιάς.
Οι Αρκαδάδες είναι ένα χωριό στην περιοχή του Γύρου στην Κέρκυρα. Οπως σημείωνε στο πρώτο από τα δυο του μεθοδικά και εύστοχα βιβλία του για τους οικισμούς του νησιού του (1994, 1996) ο Χαρίλαος Β. Κόλλας (πέθανε ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο χρονιές), το έτυμο της κυριωνυμίας παραπέμπει στο (οικογενειακό, σωστότερα γενεϊκό) όνομα Αρκάδης: δεν ανευρίσκεται στο ονοματολόγιο του χωριού, όπως προκύπτει από τις συμβολαιογραφικές πράξεις του 16ου και του 17ου αιώνα που το αφορούν. Ωστόσο, το όνομα υπάρχει, χωρίς τοπικό προσδιορισμό σ’ αυτές τις πράξεις και έχει επιβιώσει ώς πρόσφατα στην ίδια την πόλη της Κέρκυρας. Υπήρχε από πολύ παλαιότερα.
Δυο παπάδες
Το 1246 βρίσκουμε ανάμεσα στους 33 «προνομιούχους» παπάδες της κερκυραϊκής υπαίθρου («ελευθεροτάδες») τον Γεώργιο και Νικόλαο Αρκάδη (Archadi): δεν μνημονεύεται ο τόπος προέλευσής τους, αλλά για να υπάρχουν δυο παπάδες μ’ αυτό το όνομα, θα υπήρχαν και άλλοι περισσότεροι που δεν ήταν παπάδες. Εκατό χρόνια αργότερα, το 1346 βρίσκουμε έναν πρωτοπαπά (κι αυτός προνομιούχος), τον Ιωάννη Βλάχο, ρητώς μαρτυρούμενο ότι είναι από το χωριό Αρκαδάδες. Το 1383 επικυρώνεται η εκχώρηση ως φέουδου στον Ναπολιτάνο Franceso Caracciolo η «δεκαρχία» Βίστωνος στην Κέρκυρα, που ήδη είχε εκχωρηθεί στον πατέρα του Giovannoto: «δεκαρχίες» είναι εδαφικές και συγχρόνως φορολογικές ενότητες της κερκυραϊκής υπαίθρου, που προϋπήρχαν της ανδηγαβικής κυριαρχίας και συναποτελούνταν από περισσότερους οικισμούς (casalia). Το 1446 συντάσσεται μια «αναγραφή» αυτού του φέουδου, η οποία, αυτονοήτως, παραπέμπει σε απώτερους χρόνους: ανάμεσα στους οικισμούς της και οι Αρκαδάδες, χωρίς ωστόσο στο ονοματολόγιο των κατοίκων της να αναφέρεται κανείς Αρκάδης. Αυτά ως προς τα realia στη δυνατότερη συνοπτική έκθεση.
Υποθέτω ότι οι Αρκαδάδες της Κέρκυρας υπήρχαν πριν από τα μέσα του 13ου αιώνα· ότι προέρχονται από τους Αλκαδίους της Χρονογραφίας, που κι αυτοί υπήρχαν πολύ πριν από τον αρχόμενο 15ο αιώνα: πρόκειται, συνεπώς για μια διασπορά από την Ηπειρο στην κερκυραϊκή χοάνη, της οποίας οι χρονολογικές αναφορές αποτελούν απλώς ante quem. Οι Αλκάδιοι της Ηπείρου έσβησαν γρήγορα, αντίθετα από ό,τι είχε συμβεί με τους Βαϊουνίτες των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου που, αν αυτοί πράγματι ονοματοδότησαν την ηπειρωτική Βαγενιτία, επιβίωσαν ως όνομα και ως εδαφικό συνεχές από τα μέσα του 7ου αιώνα ώς, τουλάχιστο τον λήγοντα 15ο. Στο μεταγενέστερο ηπειρωτικό τοπονομαστικό έχουν διασωθεί σε μια μάλλον βέβαιη τοπωνυμία κυριωνυμικής προέλευσης (Βαγιονίτι) και σε μια πιθανή (Παλαιοβενετιά)· στην Κέρκυρα όπου μετανάστευσαν έμειναν ως όνομα και όχι ως τοπωνύμιο (και προφανώς οι Κερκυραϊκοί Βαγιονίτες) δεν ήταν φυλετικώς οι απόγονοι των Σλάβων των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου.
Από την Ηπειρο
Από όσο μπορώ να γνωρίζω, οι Αρκαδάδες της Κέρκυρας δεν συντήρησαν ένα γενεαλογικό μύθο. Πληροφορούμαι ότι ο αιτιολογικός καταγωγικός τους μύθος παραπέμπει στην πελοποννησιακή Αρκαδία κι ακόμη στη Λακωνία. Υποθέτω, όπως έχω ήδη αναφέρει, ότι προέρχονται από τους Αλκαδίους της Ηπείρου, όνομα γένους που παραπέμπει σε Αρκάδη και Αρκαδάδες. Αν λαθεύω, ας καταλογιστεί το λάθος μου στην ατυχή ένταξη του μερικού στο γενικό: το τελευταίο έχει να κάμει με τις «διακινήσεις» προσώπων και δομών. Οταν οι τελευταίες αποσυντίθενται ή, ενισχυόμενες από παράλληλες (που γίνονται συνάλληλες) μετακινήσεις είναι επόμενο να «ξεθυμαίνουν» οι λέξεις και η μνήμη. Για να μην γινόμαστε όπως (υπερπαραφράζοντας) ένας ηλίθιος που διηγείται το τίποτε, χρειάζεται να επιδιδόμαστε στην άσκηση της ανίχνευσης του πραγματικού, έστω κι αν αστοχούμε στα καθέκαστα.
* Ο κ. Σπ. Ι. Ασδραχάς είναι ιστορικός.