Δεν έχουν απομείνει πολλά σημεία αναφοράς στα Ανω Πατήσια. Με την έννοια αυτή, η είδηση της κατεδάφισης των κτιρίων της εριουργίας Δρακόπουλου προκαλεί σχεδόν ανακλαστικά τη θλίψη. Κι ας μην ήταν εύκολο να δεις τι κρυβόταν πίσω από τη δίμετρη μάντρα που τα περιέβαλλε. Η ειρωνεία είναι ότι αυτή η μάντρα διατηρήθηκε στη θέση της, προστατεύοντας τον άδειο πλέον χώρο από ανεπιθύμητες «καταλήψεις».
Το μόνο δεδομένο στην υπόθεση είναι πως οτιδήποτε γράφεται σήμερα, έρχεται πλέον εκ των υστέρων, εν είδει νεκρολογίας. Πολλά όμως αξίζει ακόμα να ειπωθούν. Οπως ο τρόπος που ένα σύνολο κτιρίων -το εργοστάσιο, τα γραφεία, το βοηθητικό κτίριο και η έπαυλη Δρακόπουλου- σταδιακά απαξιώθηκε, πώς το εργοστάσιο του 1882 χαρακτηρίστηκε διατηρητέο και κατόπιν αποχαρακτηρίστηκε και αφέθηκε να καταρρεύσει. Επίσης, πώς ένα από τα ελάχιστα δείγματα εκλεκτικισμού του 19ου αιώνα στην Αθήνα, όπως η έπαυλη με τον χαρακτηριστικό εξαγωνικό πύργο, οδηγείται στην κατεδάφιση και φυσικά, τι θα χτιστεί στη θέση τους.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Βρισκόμαστε στα τέλη του 19ου αιώνα. Η περιοχή που σήμερα γνωρίζουμε ως Πατήσια ήταν ένα τοπίο γεμάτο χωράφια με κριθάρι, αμπέλια και μερικές διάσπαρτες εξοχικές κατοικίες με κήπους. Την περιοχή διατρέχει από τα 1885 το περίφημο Θηρίο, δηλαδή το τρένο στη διαδρομή του οποίου τρέχει σήμερα ο «ηλεκτρικός».
Σε αυτή την περιοχή, στα 1882 ξεκινά τη λειτουργία του το εργοστάσιο εριουργίας της εταιρείας Σ. Βεζανής και Σελάς. Οπως μας πληροφορεί η αρχαιολόγος Ολγα Δακούρα-Βογιατζόγλου (περιοδικό Τεχνολογία, έκδοση Πολιτιστικού Ομίλου Τράπεζας Πειραιώς – Τεύχος 9, 1999, Βιομηχανική Κληρονομιά στα Βόρεια της Αθήνας) ιδρυτής της εταιρείας ήταν ο Δημήτρης Βεζάνης, τον οποίο διαδέχθηκε ο γιος του Σωτήρης. Χαρισματική προσωπικότητα, σπούδασε κλωστοϋφαντουργία και πολιτικές επιστήμες στην Ευρώπη και ήταν ένας από τους πρώτους που έθεσαν τα θέματα της οκτάωρης εργασίας, της αργίας της Κυριακής και της εισαγωγής του θεσμού των κοινωνικών ασφαλίσεων.
Η επιχείρηση πουλήθηκε το 1922 στην Ομόρρυθμη Εταιρία Κ. & Α. Δρακόπουλου, που συνέχισε τη λειτουργία του εργοστασίου με στροφή στη βαμβακουργία. Δίπλα από το εργοστάσιο ο Δρακόπουλος ανήγειρε μια έπαυλη και μερικές δεκάδες μέτρα πιο εκεί ένα βοηθητικό κτίριο σε νεοκλασικό ρυθμό, καθώς και ένα κτίριο γραφείων. Το εργοστάσιο σταμάτησε τη λειτουργία του κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’50. Ο Δρακόπουλος πέθανε το 1977 σε ηλικία 97 ετών, αφήνοντας τις μετοχές του και όλη την ακίνητη περιουσία του στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό (ΕΕΣ).
Εν τω μεταξύ τα Πατήσια έχουν ακολουθήσει την τύχη της πρωτεύουσας, γνωρίζοντας ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’60 ραγδαία αστικοποίηση. Οι ελεύθεροι χώροι μειώνονται συνεχώς, οι Αθηναίοι ζητούν βελτίωση των συνθηκών ζωής τους. Το 1981, στην τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της Αθήνας από τον υπουργό ΥΧΩΠ Γεώργιο Πλυτά (ΦΕΚ 513/16.9.81) το κτήμα Δρακόπουλου χαρακτηρίζεται χώρος πρασίνου με σκοπό να προστατευθεί από την οικοδόμηση. Ενα χρόνο αργότερα τα τρία από τα τέσσερα κτίρια (έπαυλη, βοηθητικό και γραφεία) του κτήματος χαρακτηρίζονται διατηρητέα από τον υπουργό ΥΧΩΠ Αντώνη Τρίτση (ΦΕΚ 573/1.11.83). «Το πιο ενδιαφέρον από τα κτίρια είναι η έπαυλη Δρακόπουλου, αξιόλογο δείγμα εκλεκτικισμού του τέλους του 19ου αιώνα», περιγράφει στις 8 Δεκεμβρίου 1982 το Κεντρικό Συμβούλιο Χωροταξίας, στην εισήγησή του προς τον υπουργό. «Είναι κεραμοσκεπές με δίρριχτη με μεγάλες κλίσεις στέγη. Νοτιοδυτικά του κτιρίου υπάρχει εξαγωνικός πύργος και γύρω από αυτόν στεγαστός εξώστης ξύλινης κατασκευής με ξύλινο κιγκλίδωμα (…). Ενα δεύτερο ενδιαφέρον κτίριο βρίσκεται στην πλευρά της Πατησίων. Είναι νεοκλασικό με συμμετρία αξονική στις όψεις. Εχει κεραμοσκεπή που καταλήγει σε απλό γείσο και κάτω από αυτό, ανάμεσα στα ανοίγματα, φέρει διακοσμητικές σταγόνες απλής μορφής (…). Το τρίτο ενδιαφέρον κτίριο έχει την κύρια όψη στην οδό Πατησίων. Είναι διώροφο νεοκλασικό με συμμετρία αξονική. Στο μέσο της κύριας όψης φέρει αξονικό κιγκλίδωμα απλής μορφής και μαρμάρινα φουρούσια (…)».
Το 1983, ένα μήνα πριν από το ΥΧΩΠ, το υπουργείο Πολιτισμού (επί υπουργίας Μελίνας Μερκούρη) χαρακτηρίζει και αυτό «έργο τέχνης» την έπαυλη Δρακόπουλου και «τόπο ιστορικής σπουδαιότητας» τον περιβάλλοντα στην έπαυλη χώρο, με όλα τα κτίσματα που βρίσκονται σε αυτόν, συμπεριλαμβανομένου και του εργοστασίου (ΦΕΚ 621/Β/27.10.1983) που εξαιρέθηκε από το ΥΧΩΠ.
Ο αποχαρακτηρισμός
Οι κάτοικοι όμως πιέζουν για ελεύθερους χώρους. Επί δημαρχίας Αθηναίων Μιλτιάδη Εβερτ, συνεργεία του δήμου γκρεμίζουν τη μάντρα που περιέβαλλε το κτήμα και μετατρέπουν τον χώρο που περιβάλλει την έπαυλη σε πλατεία. Η πλατεία αυτή γρήγορα γίνεται μέρος της ζωής των κατοίκων των Πατησίων. Ο Ερυθρός Σταυρός διαβλέπει τις κινήσεις του δήμου και προτείνει ανταλλαγή της έπαυλης Δρακόπουλου με ακίνητο του δήμου στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, αλλά η ανταλλαγή ουδέποτε υλοποιείται. Στη συνέχεια ζητά τον αποχαρακτηρισμό των κτιρίων της εριουργίας από το υπουργείο Πολιτισμού και το αίτημά του γίνεται δεκτό το 1991 από την τότε αναπληρωτή υπουργό Αννα Ψαρούδα – Μπενάκη (ΦΕΚ 282/Β/3.5.1991): «Αποχαρακτηρίζουμε τα κτίρια που περικλείονται από τις οδούς Πατησίων, πάρκο (προς έπαυλη) Ηρακλείου και την πίσω πλευρά των κτιρίων της οδού Λασκαράτου, διότι τα κτίρια αυτά έχουν υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις, έχουν στατικά προβλήματα και δεν είναι μοναδικά, επειδή υπάρχουν πολύ πιο αξιόλογα μορφολογικά παραδείγματα βιομηχανικών κτιρίων στην ευρύτερη περιοχή Αθηνών – Πειραιώς», αναφέρει η απόφαση. Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 2003 επί δημαρχίας Ντόρας Μπακογιάννη τροποποιείται το ρυμοτομικό αίροντας τον χαρακτηρισμό του χώρου του εργοστασίου ως χώρου πρασίνου.
Τα χρόνια περνούν. Από το 1995 έως το 1998 εγκαθίσταται στη βίλα Δρακόπουλου κέντρο για την υποστήριξη ασθενών με AIDS. Κατόπιν η βίλα εγκαταλείπεται και σταδιακά λεηλατείται, απογυμνώνεται από όλα τα αρχιτεκτονικά της στολίδια. Την ίδια απαξίωση συναντούν και τα υπόλοιπα κτίρια του κτήματος. Τον Νοέμβριο του 2007 ξεσπά φωτιά στη βίλα Δρακόπουλου, αφήνοντάς την σχεδόν ετοιμόρροπη. Ο Ερυθρός Σταυρός δεν κάνει απολύτως τίποτα για την προστασία των κτιρίων, διατηρητέων και μη. Αντίθετα ζητά και πάλι την κατεδάφιση του εργοστασίου για να εκμεταλλευτεί τον χώρο, αναζητώντας συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων. Οπως υποστηρίζει, έχει άμεση ανάγκη εξεύρεσης πόρων.
Το 2006 η Επιτροπή Αρχιτεκτονικού Ελέγχου καλείται να γνωμοδοτήσει. «Η ΕΠΑΕ δεν συμφωνεί για την κατεδάφιση των κτισμάτων λόγω της ειδικής χρήσης τους (εργοστάσιο), του μεγέθους του κεντρικού κτιρίου και των μορφολογικών τους στοιχείων και λόγω της γειτνίασής τους με διατηρητέα κτίρια του οικοδομικού τετραγώνου». Η υπόθεση δεν προχωρά, όμως ο Ερυθρός Σταυρός επανέρχεται το 2009 ζητώντας και πάλι την κατεδάφιση. Ο Δήμος Αθηναίων αγνοεί (όπως άλλωστε έχει το δικαίωμα) την ΕΠΑΕ και μέσα στον Αύγουστο, την ώρα που η πόλη έχει αδειάσει, ανακοινώνει τη σύναψη μνημονίου συνεργασίας με τον Ερυθρό Σταυρό για την αξιοποίηση του οικοπέδου και εκδίδει απόφαση κατεδάφισης. Οι κάτοικοι της περιοχής, που επί χρόνια αγωνίζονταν υπέρ του πάρκου και ενάντια στην απαξίωση των κτιρίων από περιθωριακά στοιχεία, βλέπουν με αμηχανία τις μπουλντόζες να μπαίνουν ταχύτατα και να «ξυρίζουν» μέσα σε λίγες ημέρες τον χώρο, διατηρώντας μόνο τη μάντρα. Το εργοστάσιο του 1882 είναι πλέον παρελθόν.
Η επόμενη ημέρα
Τι θα σημάνει η επόμενη ημέρα στο κτήμα Δρακόπουλου; Κατ’ αρχάς, η έπαυλη Δρακόπουλου, τελευταίο τοπόσημο της περιοχής, θα πρέπει πιθανότατα να κατεδαφιστεί εξαιτίας της άθλιας στατικής της κατάστασης. Οντας διατηρητέα, στη θέση της θα πρέπει υποχρεωτικά να χτιστεί κτίριο με τα ίδια εξωτερικά χαρακτηριστικά. Αν, βέβαια, χτιστεί κάτι. Πρόθεση του ιδιοκτήτη του χώρου είναι να τον δώσει αντιπαροχή, προκειμένου να χτιστούν δύο κτίρια, συνολικά 9.000 τ.μ., για γραφεία, καταστήματα και ένα δημοτικό θέατρο.
Τι χρειάζονται τελικά περισσότερο τα Ανω Πατήσια (το πράσινο, τα γραφεία ή το δημοτικό θέατρο;) και με ποια κριτήρια ορίζεται; Ποιο είναι το νόημα των πλαισίων προστασίας, όταν αυτά αίρονται κατά περίπτωση; Ή όταν το προστατευόμενο αντικείμενο αφήνεται στην τύχη του; Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι εύκολο να απαντηθούν. Οι μόνοι που δεν έχουν λόγο τελικά είναι οι περίοικοι, αυτοί που επί μισόν αιώνα ζούσαν δίπλα σε ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο και τώρα θα ζήσουν με τις συνέπειες των επιλογών του Ερυθρού Σταυρού και του Δήμου Αθηναίων.
Τι θα χτιστεί στο οικόπεδο
Τι θα χτιστεί στη θέση του εργοστασίου Δρακόπουλου; Ο πρόεδρος (από το 1987) του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού κ. Ανδρέας Μαρτίνης εξηγεί στην «Κ» τα σχέδια του ιδρύματος: «Είχαμε δίλημμα, αν θα πωλούσαμε τον χώρο ή θα τον αξιοποιούσαμε. Υπήρξαν κάποια αρχικά σχέδια για τη δημιουργία ενός μοντέρνου πολιτιστικού χώρου στο πρότυπο της Αθηναΐδας, αλλά εκτιμήθηκε ότι θα κόστιζε 34 εκατ. ευρώ και δεν βρέθηκε επενδυτής. Τελικά επιλέξαμε τη λύση της αντιπαροχής: να χτιστούν δύο κτίρια, 4.000 τ.μ. για τον Ερυθρό Σταυρό και τον Δήμο Αθηναίων και 5.000 τ.μ. για τον κατασκευαστή. Στο πρώτο, θα κατασκευαστεί 1.000 τ.μ. δημοτικού θεάτρου με πάρκινγκ 300 θέσεων κι 3.000 τ.μ. γραφείων για τη μεταστέγαση όλων των υπηρεσιών του Ερυθρού Σταυρού.
Ο ιδιώτης δεν θα πρέπει να κάνει εμπορικό κέντρο, αλλά μαγαζιά στο ισόγειο και από επάνω κατοικίες ή γραφεία. Εχουμε ήδη κάνει επαφές με επιλεγμένους μεγάλους κατασκευαστές. Η λύση της επέκτασης των υπογείων χώρων στάθμευσης κάτω από την υπόλοιπη πλατεία εγκαταλείφθηκε, παρότι η περιοχή έχει μεγάλο πρόβλημα στάθμευσης, επειδή εκτιμήθηκε ότι θα συναντούσε αντιδράσεις».