Η κυκλοφορία μιας νέας μετάφρασης της Ιλιάδας από έναν έγκριτο πανεπιστημιακό φιλόλογο αποτελεί οπωσδήποτε σημαντική είδηση. Μετά από πενταετή κρημνοβασία στην κόψη του ελληνικού λόγου, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Δημήτρης Μαρωνίτης ολοκλήρωσε τη μετάφραση των δώδεκα πρώτων ραψωδιών του Ομηρικού έπους (Α – Μ), η οποία κυκλοφορεί σε έναν περίτεχνο τόμο από τις εκδόσεις Αγρα. Ο κ. Μαρωνίτης χαρακτήρισε την Ιλιάδα έπος παραβατικό και εν πολλοίς νεωτερικό, σε αντίθεση με την Οδύσσεια, η οποία είναι ένα έπος δελεαστικό, πιο θελκτικό, καθότι στηρίζεται κατά βάση στις αφηγηματικές αρετές. Ανέφερε επίσης ότι βρίσκεται στη μέση της μετάφρασης της 16ης ραψωδίας και ότι, όπως υπολογίζει, ο δεύτερος τόμος θα αναρτηθεί στις προθήκες των βιβλιοπωλείων σε περίπου ενάμιση χρόνο.
«Το πρώτο πράγμα που θα ήθελα κατ’ αρχήν να υπογραμμίσω είναι η σχέση Τρωικού και Ιλιαδικού πολέμου. Είναι δύο πράγματα διαφορετικά», επισημαίνει. «Ο Τρωικός πόλεμος και αυτά τα κύκλια έπη έχουν μια οριζόντια διάταξη, ενώ ο ιλιαδικός πόλεμος είναι ουσιαστικά μια κάθετη τομή· αν εκεί τα επεισόδια αραιώνονται, εδώ αφάνταστα συμπυκνώνονται, φτάνει να σκεφτεί κανείς ότι όλη η Ιλιάδα εξαντλείται σε τέσσερις μάχιμες ημέρες».
Δύο μεγαθέματα
« Το έπος συντίθεται με τη συμβολή και τη σύγκρουση δύο μεγαθεμάτων, που λέω εγώ, του πολέμου αφενός και της ομιλίας αφ’ ετέρου. Η ομιλία είναι η επαφή και η επικοινωνία, είτε σε εταιρική είτε σε συζυγική είτε κάποτε σε παρασυζυγική μορφή. Και αυτό που δείχνει η Ιλιάδα είναι τι προκύπτει από τη συμβολή των δύο αυτών μεγαθεμάτων. Ο πόλεμος φαίνεται να εξαρθρώνει, να καταστρέφει, να ακυρώνει τις ομιλητικές σχέσεις, να επιβάλλεται απάνω σ’ αυτές δημιουργώντας τραγικά αποτελέσματα, τα οποία αποτυπώνονται και στο τέλος του έπους που έχουμε τους δύο ισόπαλους νεκρούς: τον Πάτροκλο αφενός, και τον Εκτορα αφ’ ετέρου. Εντούτοις, ως ηρωικό έπος δεν ακυρώνει το κλέος που κερδίζει ένας ήρωας σ’ αυτή τη δοκιμασία του πολέμου, αλλά το κλέος αυτό δεν ακυρώνει επίσης τον παραλογισμό του πολέμου ως φαινομένου και ποιητικού και κοινωνικού…».
– Ο Ομηρος θεωρεί παράλογο τον πόλεμο;
– Βεβαίως, και τον ορίζει ως παράλογο. Και μάλιστα από ρήση του Διός ορίζεται το παράλογο και αποδίδεται στον παραλογισμό του θεού του πολέμου που είναι ο Αρης. Αλλά και εκ των πραγμάτων η Ιλιάδα ζυγίζεται θα ‘λεγε κανείς ή αντιζυγίζεται, αφ’ ενός ανάμεσα στο κλέος και αφ’ ετέρου στον παραλογισμό του πολέμου. Εδώ θα ήθελα να τονίσω ότι η εμπάθεια και οι παθολογικές αντιδράσεις στην Ιλιάδα είναι ό, τι πιο μοντέρνο μπορεί κανείς να φανταστεί. Δηλαδή, σε αυτή την απόκρουση των δώρων που προσφέρονται μέσω του Οδυσσέα στον Αχιλλέα για να σταματήσει επιτέλους ο θυμός του και η φρικτή αυτή «μήνις», ο λόγος που ακούγεται από το στόμα του Αχιλλέα, ώρες ώρες είναι σχεδόν ένα παραλήρημα. Ενα καταπληκτικό κείμενο από την άποψη αυτή, αποκαλυπτικό γι’ αυτού του είδους την ικανότητα του ποιητή.
– Η μετάφραση της Ιλιάδας σε πεζό κείμενο διαφοροποιεί τη μετάφρασή σας από προηγούμενες, όπως π. χ. των Καζαντζάκη – Κακριδή. Ποιες άλλες διαφορές θα εντοπίζατε σε σχέση με αυτές;
– Το καλύτερο σχόλιο είναι το απόσπασμα του Τζον Ντον σε μετάφραση Μ. Φραγκόπουλου, που θέτω ως μότο στο βιβλίο: «Ολη η ανθρωπότητα είναι έργο ενός συγγραφέα και όλη ένα βιβλίο. (…) Αλλα κείμενα μεταφράζονται από την ηλικία, άλλα από την αρρώστια, άλλα από τον πόλεμο, άλλα από τη δικαιοσύνη».
Ελεύθερος στίχος
Η μετάφραση που επιχειρώ εγώ είναι προσαρμοσμένη στα δεδομένα της σύγχρονης, της νεωτερικής ποίησης και από στιχουργική άποψη παρακολουθεί το μοντέλο του ελεύθερου στίχου, του ρυθμισμένου στίχου και όχι του παραδοσιακού που μπορεί να είναι ο δεκαπεντασύλλαβος ή ο δεκαεπτασύλλαβος.
Εφόσον κατά κάποιο τρόπο δεν αποδίδεται με παραδοσιακό μέσο ο ρυθμός του κειμένου, αυτό που θα έλεγα η ανάσα του, ο τρόπος που ρυθμίζεται εσωτερικά ο λόγος, το ζητούμενο είναι να βγουν όσο γίνεται πιο καθαρά η αναπνοή του κειμένου ή αργορυθμία του, η ταχυρρυθμία του και η ταχυκαρδία του, ακόμη κι ένα είδος ανακοπής που μοιάζει ενίοτε το κείμενο αυτό να δημιουργεί με τα δρώμενά του, αλλά και με τον ρυθμό του. Επομένως, ο ρυθμός της μετάφρασης αυτής είναι εσωτερικός και ουσιαστικά σκοπεύει να αποδώσει αυτές τις τροπές της ανάσας μας όταν εκφέρουμε έναν λόγο και όταν ακούμε έναν λόγο.
Το στοιχείο της Ιλιάδας που με ενδιαφέρει πολύ και είναι δύσκολο να αποδοθεί στη μετάφραση είναι το παλαντζάρισμα μεταξύ μιας ιδεατής απογείωσης -ο λόγος συχνά απογειώνεται-, είναι λίγο δύσκολο να το εξηγήσω περισσότερο, αλλά αυτό ισοφαρίζεται από μια πολύ συχνή και τολμηρή προσγείωση κυριολεκτικού λόγου, ο οποίος ενίοτε είναι αφάνταστα ωμός και νομίζει κάνεις ότι ακούει έναν σημερινό κυριολεκτικό άγριο λόγο που αποφεύγει παντί τρόπο τη μυθολογική του απογείωση για την οποία μίλησα προηγουμένως.
– Μπορεί μια μετάφραση να γεφυρώσει απόσταση 3.000 χρόνων που χωρίζουν τον σημερινό αναγνώστη από τον Ομηρο;
– Η μετάφραση μαρτυρεί την αμοιβαία φιλοξενία που υπάρχει ανάμεσα στο πρωτότυπο κείμενο και στο μεταφρασμένο κείμενο. Δηλαδή, για να καταλάβουμε ακριβώς τι γίνεται, το πρωτότυπο κείμενο μοιάζει να φιλοξενεί το μεταφρασμένο κείμενο, και το μεταφρασμένο κείμενο αντιστοίχως να φιλοξενεί το πρωτότυπο κείμενο. Αυτή η αμοιβαία φιλοξενία είναι ό, τι συγκινητικότερο μπορεί κανείς να φανταστεί και ό, τι πιο ενεργό στοιχείο, ώστε και η μετάφραση και το πρωτότυπο κατά κάποιο τρόπο να ζωογονηθούν από αυτήν τη συνάντηση που προκύπτει μέσα από το έργο για το οποίο μιλάμε.
– Μας αφορά σήμερα ο Ομηρος και κατά τι; Δηλαδή ο σημερινός αναγνώστης μπορεί να ταυτιστεί με τους ήρωες της Ιλιάδας ή η διαφορά κοσμοαντίληψης είναι αβυσσαλέα;
– Το ζήτημα δεν είναι να ‘χουμε ένα είδος ταύτισης του αρχαίου έπους με τα σημερινά μας γούστα, γι’ αυτό μιλώ για αμοιβαία φιλοξενία, θα έλεγα ότι το καλό που μπορεί να προκύψει είναι ακριβώς από αυτήν την αμοιβαία αντανάκλαση. Εχει κανείς έναν καθρέφτη απέναντί του μέσα στον οποίο καθρεφτίζεται και έχει ένα αντικείμενο που καθρεφτίζεται γι’ αυτόν μέσα στον δικό του τον καθρέφτη. Αυτή η συνάντηση είναι πάρα πολύ γόνιμη σε πάρα πολλά επίπεδα και νομίζω αδιαμφισβήτητη. Η Ιλιάδα, δε, είναι ένα έπος τόσο ριζοσπαστικό, ώστε αποτελεί τη μοναδική εξαίρεση πολεμικού έπους που δεν έχει στο τέλος νικητές και νικημένους.
Αντιφατικό ήθος
Περισσότερα πράγματα δεν θα μπορούσε να δώσει ένα σύγχρονο έπος για να ορίσει τον πόλεμο και τα κακά του πολέμου, μαζί βέβαια και με αυτό ό, τι ονομάσαμε στην αρχή «κλέος». Σε ό, τι αφορά το ήθος των ηρώων, είναι πάντα πολυσύνθετο και ενίοτε αντιφατικό. Το τυπικό παράδειγμα είναι ο Αχιλλέας. Πιο αντιφατική μορφή δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Με αποτέλεσμα, στο προοίμιο του έπους, αντί να επαινείται ο κεντρικός ήρωας όπως γίνεται σ’ ένα τυπικό έπος, κατακεραυνώνεται με πάρα πολύ βαρείς χαρακτηρισμούς. Επομένως και εδώ η απάντηση είναι -ευτυχώς θα έλεγα- διφορούμενη. Γενικότερα η Ιλιάδα με την καλύτερη έννοια της λέξης είναι ένα έπος διφορούμενο. Αποκλείει επομένως μανιχαϊκού τύπου και ερωτήματα και αποκρίσεις και με αυτή την έννοια είναι ό, τι καλύτερο μπορεί να υπάρξει.
Κατάργηση στεγανών
– Η Ιλιάδα αποτελούσε για αιώνες βασικό σχολικό εγχειρίδιο, θεωρείτε ότι εξακολουθεί να έχει σήμερα παιδευτικό χαρακτήρα;
– Θα έλεγα ότι ο τύπος μετάφρασης που επιχείρησα και για την Οδύσσεια και ο τύπος τώρα της μετάφρασης της Ιλιάδας καταργεί τα στεγανά… Αν κάνει κάποιο καλό είναι ότι προτείνει μια άλλης τάξεως επικοινωνία μεταξύ σχολικής και εξωσχολικής παιδείας. Αν τα έργα της αρχαίας λογοτεχνίας και γενικότερα, αν θέλεις, τα έργα της λογοτεχνίας, έχουν καταστεί απωθητικά είναι γιατί εγκλωβίστηκαν και παγιδεύτηκαν αποκλειστικά μέσα στον σχολικό χώρο. Αυτό που ενδιαφέρει, λοιπόν, είναι να σπάσει τα στεγανά αυτά και να δείξει τι επικοινωνία μπορεί να δημιουργηθεί ανάμεσα στους δύο αυτούς χώρους. Να καταλάβουν οι μαθητές ότι ο σχολικός τους λόγος και ο εξωσχολικός τους λόγος δεν είναι δύο πράγματα αγεφύρωτα, αλλά δύο τρόποι έκφρασης που μπορούν και πρέπει να επικοινωνήσουν και να συμπλακούν μεταξύ τους.