Η συνάντηση πραγματοποιείται ήδη με επιτυχία στον χώρο του κινηματογράφου. Λογοτεχνικοί χαρακτήρες ζωντανεύουν στη μεγάλη οθόνη, πατώντας είτε στο μεγάλο όνομα του συγγραφέα, είτε στη γοητευτική προσωπικότητα των λογοτεχνικών ηρώων, κλασικών και σύγχρονων. Τα τελευταία χρόνια, όμως, όλο και περισσότερο, λογοτεχνικά κείμενα ζωντανεύουν και στις θεατρικές σκηνές, συνδέοντας την τέχνη του θεάτρου με τη γοητεία της λογοτεχνίας.
Το Φεστιβάλ Αθηνών έχει ήδη παραχωρήσει τις σκηνές του στη θεατρική αναβίωση κλασικών (Ντοστογιέφσκι, Σελίν, Τολστόι) ή σύγχρονων λογοτεχνικών κειμένων (Δημ. Χατζής, Σωτ. Δημητρίου, κ.ά.). Το περασμένο καλοκαίρι, η «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, έτσι όπως την προσέγγισε εικαστικά και θεατρικά ο Ρομέο Καστελούτσι, έδωσε τροφή σε συζητήσεις και αντιρρήσεις, ενώ το θεατροποιημένο «Τερατώδες αριστούργημα» του Γιάννη Ρίτσου από τον Δημήτρη Μαυρίκιο έκανε προσιτό στο ευρύτερο κοινό, μέσω του θεάτρου, ένα από τα σημαντικά όψιμα ποιήματα του Ρίτσου.
Ο φετινός θεατρικός χειμώνας σκοπεύει να ξεφυλλίσει αρκετές λογοτεχνικές σελίδες, άλλες γνωστότερες και κλασικές, άλλες πιο περιθωριακές. Ετσι:
Στο Εθνικό Θέατρο θα δούμε επί σκηνής «Το τρίτο στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή, σε διασκευή-σκηνοθεσία Σταμάτη Φασουλή, αλλά και τις «Νυχτερινές συνομιλίες με τον Αλέξη Ζορμπά», σε σκηνοθεσία του Λιθουανού Τσέζαρις Γκραουζίνις.
Στο Θέατρο Τέχνης επαναλαμβάνεται «Το αμάρτημα της μητρός μου» του Γ. Βιζυηνού (σκηνοθεσία Κωστής Καπελώνης) και πρωτοπαρουσιάζεται το «Σήμα κινδύνου» του Αντώνη Σαμαράκη (διασκευή-σκηνοθεσία: Αγγελος Αντωνόπουλος).
Στο «104» (Θεμιστοκλέους 104), μόλις ολοκληρώθηκε η θεατροποιημένη αφήγηση των «Σονέτων» του Σαίξπηρ (μετ. Διονύσης Καψάλης) και από σήμερα παρουσιάζεται ένα έργο που βασίζεται σε μυθιστόρημα του Ιταλο Καλβίνο, «Ο διχοτομημένος υποκόμης», σε διασκευή και σκηνοθεσία Κώστα Γάκη.
«Μήδεια» του Παπαϊωάννου
Γιατί, όμως, οι άνθρωποι του θεάτρου στρέφονται στις λογοτεχνικές σελίδες; Τους διευκολύνει ή τους απελευθερώνει; Οι θεατρολόγοι Ιωσήφ Βιβιλάκης και Δηώ Καγγελάρη αναλαμβάνουν να εξηγήσουν στην «Κ» την προϊστορία αυτής της σχέσης και τις νέες διαδρομές της θεατρικής έκφρασης, ενώ ο σκηνοθέτης Δημήτρης Μαυρίκιος και ο ηθοποιός Κώστας Γάκης μιλούν για τη δική τους θεατρική επαφή με τα λογοτεχνικά κείμενα.
Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης πιστεύει πως δραματικό κείμενο είναι ό,τι προορίζεται για παράσταση. Ενα λογοτεχνικό κείμενο, ένα ψηφοδέλτιο, ένα μενού εστιατορίου. «Εφόσον μπορεί να κάνει τον θεατή συνδημιουργό, τότε αποκτά δραματικότητα και έχουμε θεατρικό λόγο», λέει και θυμίζει πώς αυτή η διαδρομή έχει ξεκινήσει από την αρχαιότητα. «Οι αρχαίοι δραματικοί ποιητές αντλούν από την ποίηση και τη λογοτεχνία που ξέρουν. Ο περίφημος ύμνος στον έρωτα των «Ορνίθων» έρχεται από τον Ησίοδο. Οι Λατίνοι αντλούν και διασκευάζουν από τους Ελληνες. Στον Μεσαίωνα, η Βίβλος δίνει το ερέθισμα και την έμπνευση σ’ όλο το θεατρικό δράμα».
Αναγνωρίζει ότι σήμερα αυξάνεται αυτή η τάση και πιστεύει ότι το θέμα είναι σύνθετο: «Από τη μια έχουμε την επικοινωνία μεταξύ καλλιτεχνών και μέσων, αλλά και την ανάπτυξη της έννοιας της περφόρμανς – ένα θέατρο τεχνών που έχει να κάνει με την όραση και δεν απαιτεί ο καλλιτέχνης να είναι ηθοποιός. Επομένως, σ’ αυτή την τέχνη δεν υπάρχει δέσμευση, υπάρχει η ελευθερία να γίνει υλικό θεάτρου οποιοδήποτε κείμενο, οτιδήποτε αποτυπώνεται γραπτά. Σήμερα, δεν έχει την πρωτοκαθεδρία ο συγγραφέας, αλλά ο σκηνοθέτης. Π.χ. πάμε να δούμε τη «Μήδεια» του Παπαϊωάννου, κι όχι του Ευριπίδη. Το οποιοδήποτε κείμενο το ερμηνεύει ο σκηνοθέτης με τον δικό του τρόπο», λέει ο Ιωσήφ Βιβιλάκης. Και πιστεύει επίσης ότι ιδιαίτερη σημασία έχει «η φήμη που συνοδεύει ένα κείμενο, κατά πόσο θεωρείται κλασικό ή μπεστ σέλερ, κάτι που συχνά συνοδεύεται από την προσδοκία κερδών», συμπληρώνει.
«Είναι μια ιστορία που έχει ξεκινήσει από τον 19ο αιώνα», λέει η θεατρολόγος Δηώ Καγγελάρη. «Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, τα μυθιστορήματα έγιναν η τροφή για το θεατρικό κοινό της αστικής τάξης. Στην Ελλάδα υπήρξε το λεγόμενο μυθιστορηματικό δράμα ή μελόδραμα, που ήταν δημοφιλές. Υπάρχει βέβαια και το θέατρο των μυθιστορημάτων, με σκηνοθέτες που έχουν αφήσει σημαντικές παραστάσεις εμπνευσμένες από κλασικά κείμενα. Πιστεύω, πάντως, ότι το θέατρο είναι τόσο ανοιχτό στα πάντα, που φυσικά χωράει και τη λογοτεχνία».
Το πνεύμα του δημιουργού
Ο Δημήτρης Μαυρίκιος, που εκτός από τον Ρίτσο έχει στο ενεργητικό του το ανέβασμα του «Εβδόμου ρούχου» της Ευγ. Φακίνου, αλλά και την «Πάπισσα Ιωάννα» του Ροΐδη που ετοιμάζει, πιστεύει ότι «μια παράσταση που μιλάει για έναν δημιουργό ίσως αποδίδει πιο ουσιαστικά το πνεύμα του απ’ ό,τι η σκηνοθεσία ενός μεμονωμένου έργου του.
Δεν νομίζω ότι θα υπηρετούσα πιστότερα τον Ρίτσο, αν απλώς σκηνοθετούσα τον «Λόφο με το Συντριβάνι» ή ένα άλλο θεατρικό του. Βεβαίως, τόσο η «ψυχοβιογραφική» προσέγγιση ενός δημιουργού (το δοκίμασα με τον Πιραντέλο, τον Ντε Κίρικο, τον Ρίτσο και προχωράω με τον Ροΐδη) όσο και η μεταφορά ενός μυθιστορήματος απαιτούν μια δουλειά δραματουργίας, που προηγείται της σκηνοθεσίας. Δουλειά συναρπαστική. Αρκεί να εντρυφήσεις στο θέμα σου και να ξέρεις να την κάνεις. Μόνο εμπόδιο μπορεί να σταθεί ο ίδιος ο συγγραφέας, αν ζει, ή οι κληρονόμοι του, με τις όποιες αντιρρήσεις τους. Εγώ ευτύχησα με την Ερη Ρίτσου, όπως και με την Ευγενία Φακίνου, όταν διασκεύασα το «Εβδομο Ρούχο» της. Τέλος, δεν νομίζω ότι οι διασκευές αντιμάχονται την παραγωγή θεατρικών κειμένων, απλούστατα γιατί και οι ίδιες αποτελούν παραγωγή θεατρικού κειμένου».
Ο Κώστας Γάκης, ένας από τους νεότερους ηθοποιούς, λέει ότι «πάντα όταν διαβάζεις ένα βιβλίο, ειδικά όταν ασχολείσαι με το θέατρο, σε γαργαλάει κάπως. Το συγκεκριμένο βιβλίο του Ιταλο Καλβίνο, «Ο διχοτομημένος υποκόμης», υπήρχε από την εφηβεία μου στη βιβλιοθήκη των γονιών μου, κι επειδή πάντα ένιωθα μισός και διασπασμένος ανάμεσα σε διάφορα πράγματα, το επέλεξα.
Απαιτείται τεράστια οικονομία και τεράστια γενναιότητα για το τι χρειάζεται να κόψεις από το κείμενο, και μπορεί αυτό να είναι εξαιρετικές περιγραφές τόπων ή συναισθημάτων, αλλά δεν ισχύει το ίδιο με τον θεατή, που θέλει δράση. Προσωπικά εγώ πλήττω όταν βλέπω ένα φιλολογίζον θέατρο ή ποιητικό, προτιμώ μια ποιητική βραδιά αμιγή. Το θέατρο χρειάζεται τη δική του δυναμική. Η λογοτεχνία μπορεί να σε οδηγήσει σε πολλούς δρόμους και να σε διαγείρει πολλαπλώς», λέει ο Κώστας Γάκης, λίγο πριν από την πρεμιέρα τού «Διχοτομημένου υποκόμη».