Αν σήμερα υπάρχουν τραγουδιστές που για να γίνουν σταρ περνάνε από εξευτελιστικούς τηλεοπτικούς διαγωνισμούς, σε παλιότερες εποχές έκαναν το ίδιο, θυσιάζοντας κάτι πολυτιμότερο από την αξιοπρέπειά τους. Επί διακόσια σχεδόν χρόνια, οι πιο φημισμένοι λυρικοί τραγουδιστές της Ευρώπης ήταν οι καστράτι: χειρουργημένοι «άνδρες-παιδιά» που οι υψηλών τόνων φωνές τους και οι απίστευτες αναπνευστικές τους δυνατότητες σαγήνευαν το κοινό και τους απέφεραν αμοιβές συγκρίσιμες με των σημερινών σταρ του ποδοσφαίρου.
Η μέτζο σοπράνο Τσετσίλια Μπάρτολι -μια από τους ελάχιστους καλλιτέχνες του σημερινού λυρικού θεάτρου που μπορούν να απαιτήσουν ποδοσφαιρικού ύψους αμοιβές- προσπαθεί να αναστήσει την τέχνη των καστράτι στο καινούργιο της άλμπουμ «Sacrificium», που εκδόθηκε από την Decca. Είναι μια συλλογή που περιλαμβάνει 15 άριες από όπερες, χρονολογούμενες από τις αρχές του 18ου αιώνα (11 από τις οποίες δεν έχουν ηχογραφηθεί άλλη φορά) και συνοδεύεται από σημειώσεις που ρίχνουν φως στον λαμπερό και τραγικό κόσμο των καστράτι.
Οι ευνουχισμένοι άρρενες υψίφωνοι άρχισαν να παρακμάζουν όταν η εποχή του μπαρόκ έδωσε τη σκυτάλη στη ρομαντική εποχή και ο ρωμαλέος ήχος των τενόρων πήρε τα πρωτεία. Οι καστράτι δέχτηκαν τη χαριστική βολή στα 1870, όταν θεσπίστηκαν νόμοι στην πρόσφατα ενοποιημένη Ιταλία που έθεσαν εκτός νόμου τον ευνουχισμό για μουσικούς λόγους. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν ένα διάταγμα του Πάπα Λέοντα του 13ου, που απαγόρευε την πρόσληψη των καστράτι από την Εκκλησία. Η πρακτική του ευνουχισμού αγοριών με ωραία φωνή, προκειμένου να διατηρήσουν τις ικανότητες υψιφώνου στην ενήλικη ζωή τους, έπαψε πλέον να είναι επικερδής.
Πλούσια παράδοση
Εκτός από ελάχιστες ηχογραφήσεις, σε παλιό φωνόγραφο με κερί, του καστράτο Αλεσάντρο Μορέσκι, ο οποίος πέθανε το 1922, δεν υπάρχουν δίσκοι που να απαθανατίζουν αυτή την πλούσια παράδοση της ευρωπαϊκής μουσικής. Στα χρόνια από τότε που ο Μορέσκι τραγούδησε για τελευταία φορά, οι άριες που είχαν γραφτεί για καστράτι, συνθέσεις κυρίως του Χέντελ, ηχογραφήθηκαν μετατοπισμένες κατά μία οκτάβα για βαρύτονους ή ερμηνεύτηκαν από υψιφώνους και κόντρα τενόρους.
Η Τσετσίλια Μπάρτολι εστιάζει στις μουσικές συνθέσεις και στην επιρροή του Νίκολα Πόρπορα, ενός Ναπολιτάνου μουσικού του 18ου αιώνα, που σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένος. Ο Πόρπορα είχε αποκτήσει αρκετά μεγάλη φήμη ως συνθέτης -στο Λονδίνο της δεκαετίας του 1730 μόνο ο Χέντελ τον ξεπερνούσε σε δημοτικότητα- αλλά ήταν επίσης διάσημος για τους μαθητές του. Δίδαξε δύο από τους πιο φημισμένους καστράτι της ιστορίας: τον Καφαρέλι και τον Φαρινέλι.
Ο Φαρινέλι ερμήνευσε τον κεντρικό ρόλο στην όπερα του Πόρπορα «Αδελαΐδα». Ακούγοντας την Τσετσίλια Μπάρτολι να τραγουδάει μια από τις άριές του («Nobil Onda») στο «Sacrificium», ο ακροατής αποκτά μιαν αίσθηση του λόγου για τον οποίο είχαν τόση ζήτηση οι καστράτι: το πεντάλεπτο κομμάτι, με εξοντωτικές πνευμονικές απαιτήσεις, κάνει τη γνωστή ως εξαιρετικά δύσκολη άρια «Βασίλισσα της νύχτας» του Μότσαρτ να μοιάζει με περίπατο στο πάρκο. Ως μεσόφωνος, η κ. Μπάρτολι δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον ουράνιο, όπως έλεγαν, τόνο του Φαρινέλι, ούτε διαθέτει πνεύμονες ανδρικού μεγέθους. Εκείνο που καταφέρνει να επιδείξει στο άλμπουμ είναι η ακρίβεια της ερμηνείας της ως σοπράνο κολορατούρα, με τις βαθιές φωτοσκιάσεις της φωνής της, για να μην αναφέρουμε τη μελετημένη ευαισθησία της στα περιγράμματα και τους ρυθμούς αυτών των τραγουδιών που έχουν ηλικία τριών αιώνων.
Ελάχιστοι αμφισβητούν τη φωνή ή τη μουσικότητα της κ. Μπάρτολι, οι επικριτές της ωστόσο επιμένουν ότι κλίνει λιγότερο προς τη μελέτη και περισσότερο προς το φετιχισμό. Το προηγούμενο εγχείρημά της ήταν να επαναφέρει στο φως την ξεχασμένη Μαρία Μαλιμπράν, μια συνάδελφό της μέτζο σοπράνο που είχε μια σύντομη αλλά λαμπρή καριέρα στα 1830.
Το σκηνικό
Ωστόσο, το άλμπουμ «Maria» έμοιαζε περισσότερο με συλλογή στιγμιοτύπων από πολυτελές θεματικό πάρτι, με φωτογραφίες της κ. Μπάρτολι μεταμφιεσμένης σε Μαρία Μαλιμπράν, με κοσμήματα και κοστούμια της εποχής. Ενα κινητό μουσείο με τη συλλογή της αντικειμένων της Μαλιμπράν ακολούθησε τη λυρική τραγουδίστρια στην περιοδεία της.
Αυτό το στοιχείο «παράπλευρου σόου» είναι λιγότερο πρόδηλο στο «Sacrificium» -παρότι το άλμπουμ περιέχει εντυπωσιακές φωτογραφίες της Τσετσίλια Μπάρτολι εν μέσω γκρεμισμένων ανδρικών αγαλμάτων- ωστόσο, η καταβύθιση της τραγουδίστριας στο παρελθόν φαίνεται να είναι πλήρης. Μιλάει για τον Νίκολα Πόρπορα, τον Καφαρέλι και τον Φαρινέλι σαν να είναι σύγχρονοί της.