«Επιθέσεις με ξαφνικές… άμυνες», ήταν ένα παλιό, καλό αστείο μεταξύ των Ελλήνων φιλάθλων, κατά τη δεκαετία του ’90, αντιστροφή του ορθότερου «άμυνες με ξαφνικές επιθέσεις» και ειρωνικό σχόλιο για τις μάλλον ανορθόδοξες τακτικές που ακολουθούσε Ελληνας προπονητής ενός εκ των τριών μεγάλων ποδοσφαιρικών συλλόγων της Αττικής. Η μαγική -όσο και καταραμένη- λέξη: τακτική – που συχνά συνοδεύεται από μια άλλη, πιο βεβαρημένη: σύστημα. Π.χ., 4-4-2, 4-2-4 κ.ο.κ. Τις περισσότερες φορές, δεν μας λένε τίποτα, ούτε καν σε όσους από εμάς αγαπάμε το ποδόσφαιρο. Κι όμως, οι τακτικές και τα συστήματα στο ποδόσφαιρο είναι μια ολόκληρη φιλοσοφία, έχουν σφραγίσει το άθλημα τις τελευταίες δεκαετίες, το έχουν αυτοματοποιήσει, εκσυγχρονίσει, αλλά για κάποιους το έχουν αποστεγνώσει. Από τι; Από τη φαντασία, το θέαμα, τα μεγάλα σκορ.
Είναι όμως έτσι; Ο Τζόναθαν Ουίλσον, ειδήμων στο είδος, τακτικός συνεργάτης του Independent και της guardian.co.uk, στο βιβλίο του «Αντιστρέφοντας την πυραμίδα. Η ιστορία του ποδοσφαίρου, των τακτικών και των συστημάτων του», μας δείχνει ότι αυτό που λέμε σύστημα στο ποδόσφαιρο δεν είναι καθαρή τεχνοκρατία, αλλά η ψυχή και το πνεύμα του αθλήματος. Ωστόσο, μη νομίσετε ότι το βιβλίο του Ουίλσον είναι μόνο για συστήματα και τεχνικές. Είναι μια ζωντανή ιστορία του αθλήματος σε παγκόσμιο επίπεδο, περιλαμβάνει άφθονο ανεκδοτολογικό υλικό, μαρτυρίες και συνεντεύξεις, ενώ συνδυάζει την τεχνική ορολογία με την κοινωνιολογική προσέγγιση. Επιπλέον διαβάζεται όπως ένα μεστό, αριστοτεχνικά γραμμένο αφήγημα.
«Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας», γράφει στον πρόλογο ο Αντώνης Καρπετόπουλος, «είναι ένα είδος ευαγγελίου πίστης. Και κυρίως είναι η απόδειξη ότι η ίδια η εξέλιξη του ποδοσφαίρου βασίστηκε στη συστηματοποίησή του, είναι δηλαδή αποτέλεσμα σκέψεων κι εφαρμογών που διάφοροι χρησιμοποίησαν, προσπαθώντας όχι να το κάνουν καλύτερο, αλλά να του δώσουν υπόσταση: Ενα ποδόσφαιρο χωρίς συστήματα είναι ένα ποδόσφαιρο που δεν υπάρχει. Δεν υπερβάλλω: Αραγε τι απεικονίζει καλύτερα τη φύση των μεγάλων ποδοσφαιρικών σχολών, αν όχι η συστηματική τους προβολή; Ποιος δεν έχει δει στους τρόπους που παίζει η Εθνική Γερμανίας μια δημιουργική αλαζονεία, που χαρακτηρίζει τη μεγάλη χώρα; Ποιος δεν έχει ταυτίσει τις σέντρες με τους Αγγλους; Ποιος δεν έχει δει στο ποδόσφαιρο των Σοβιετικών του Λομπανόφσκι την εικόνα μιας Αν. Ευρώπης που ισορροπούσε μεταξύ παραγωγής και μανιοκατάθλιψης;».
Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από το βιβλίο του Τζ. Ουίλσον, το οποίο πρόκειται να κυκλοφορήσει στα ελληνικά τη Δευτέρα 7 Ιουνίου, από τις εκδόσεις Polaris, σε μετάφραση του Χρήστου Χαραλαμπόπουλου.
Ανοδος και πτώση της Ουγγαρίας
Οι δύο καλύτερες ομάδες όλων των εποχών, η Ουγγαρία του 1954 και η Ολλανδία του 1974, έχασαν και οι δύο στον τελικό από τη Γερμανία, πράγμα που μπορεί να είναι ή και να μην είναι σύμπτωση. Η τρίτη, ίσως, καλύτερη ομάδα της Ιστορίας, η Βραζιλία του 1982, δεν έφτασε ούτε καν στην τετράδα. Αν εξαιρέσει κάποιος το Παγκόσμιο Κύπελλο του 1966, η μεγαλύτερη επιτυχία της Αγγλίας ήταν στο Μουντιάλ του ’90, μία διοργάνωση που έμεινε στη μνήμη των φιλάθλων για τα δάκρυα του Γκασγκόιν και τον αποκλεισμό της Αγγλίας στα πέναλτι (ένα γεγονός του οποίου η σημασία θα υπογραμμιζόταν τόσο πολύ, που θα γινόταν βαρετό, αλλά τότε που συνέβη είχε έναν ιδιαίτερα τραγικό απόηχο). Ωστόσο, αποτέλεσε ουσιαστικά το έναυσμα για την ποδοσφαιρική ανάπτυξη της δεκαετίας του ’90. […]
Δείτε την Ουρουγουάη ή και την Αυστρία. Η δική τους ποδοσφαιρική πορεία είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως παρακμή. Δείτε τη Σκωτία, που παρά τους περιορισμούς που της επιβάλλει το πληθυσμιακό της μέγεθος των πέντε εκατομμυρίων, παλεύει ηρωικά με ισχυρότερους αντιπάλους.
Και πιο πολύ απ’ όλους δείτε την Ουγγαρία, την ομάδα που τον Νοέμβριο του 1953 έβαλε ταφόπλακα στα αγγλικά όνειρα περί ποδοσφαιρικής ανωτερότητας. Τη στιγμή που ο Φέρεντς Πούσκας, ο μεγαλύτερος ποδοσφαιριστής εκείνης της ένδοξης ομάδας, άφηνε την τελευταία του πνοή, τον Νοέμβριο του 2006, η εθνική Ουγγαρίας έδινε μάχη για να κρατηθεί μέσα στις 100 καλύτερες εθνικές ομάδες του κόσμου, σύμφωνα με την αξιολόγηση της FΙFΑ. Αυτό είναι παρακμή.
Το πισωγύρισμα των Αγγλων
Φυσικά, για το αγγλικό ποδόσφαιρο, η ήττα με 6-3 από την Ουγγαρία στο Γουέμπλεϊ αποτελεί ένα σημείο καμπής. Ηταν, βέβαια, η πρώτη εντός έδρας ήττα της Αγγλίας από μία ομάδα της ηπειρωτικής Ευρώπης, αλλά κυρίως ήταν ο τρόπος παιχνιδιού των Ούγγρων που διέλυσε την ιδέα ότι οι Αγγλοι ήταν οι κυρίαρχοι του κόσμου στο ποδόσφαιρο. «Η ιστορία του αγγλικού ποδοσφαίρου και η απάντησή του στην ποδοσφαιρική πρόκληση της ηπειρωτικής Ευρώπης», έγραψε ο Μπράιαν Γκλάνβιλ (ένας από τους μεγαλύτερους Αγγλους αθλητικογράφους) έπειτα από αυτήν την ήττα, στο βιβλίο του Soccer Nemesis, «είναι μία ιστορία τρομοκρατικής ανωτερότητας, που θυσιάστηκε στην ηλιθιότητα, την κοντόφθαλμη προσέγγιση του παιχνιδιού και την αναίτια απομόνωση. Είναι μία ιστορία εγκληματικής σπατάλης ταλέντου, ασυνήθιστης μακαριότητας και ηθελημένης παραπλάνησης». Και αυτό ακριβώς ήταν.
Παρ’ όλα αυτά, δεκατρία χρόνια αργότερα, η Αγγλία γινόταν παγκόσμια πρωταθλήτρια. […] Υπάρχει μια θεωρία που επιχειρεί να ερμηνεύσει αυτό το φαινόμενο της αδυναμίας να διακριθεί σε μία μεγάλη διοργάνωση. Σύμφωνα με αυτήν, η κατάκτηση του Παγκοσμίου Κυπέλλου το 1966 ήταν το μεγαλύτερο κακό που θα μπορούσε να τύχει στο αγγλικό ποδόσφαιρο. […] Ηταν ένα πισωγύρισμα για την Αγγλία, γιατί ενστάλαξε βαθιά στην ποδοσφαιρική συνείδηση των Αγγλων την πεποίθηση ότι η λειτουργικότητα της ομάδας του Ράμσεϊ ήταν ο μόνος δρόμος για την επιτυχία.