Οπως συμβαίνει στην Μπιενάλε της Τέχνης ή την Κινηματογραφική Μόστρα, έτσι και στην Μπιενάλε της Αρχιτεκτονικής, η Βενετία μεταμορφώνεται για λίγες ημέρες στο καλύτερο μέρος για να δεις σε σύνοψη -ή χαριτολογώντας σε κάτοψη- τι συμβαίνει στο παγκόσμιο εργοτάξιο. Εκεί πρωτοπαρουσιάζονται σπουδαία κτίρια πριν πάρουν σάρκα και οστά, ουτοπικά εγχειρήματα, η εξέλιξη των ίδιων των πόλεων και των πεποιθήσεών μας γι’ αυτές. Εκεί κάνουν την εμφάνισή τους αρχιτέκτονες-σταρ, γεγονός που δικαιολογεί και την αγωνία των δημοσιογράφων, οι οποίοι τρέχουν ξοπίσω τους: «Πώς μπορώ να μιλήσω με τον κ. Κούλχαας; Τι ώρα θα παραλάβει το βραβείο του;» ρωτούσε με ένταση ένας Γερμανός που στεκόταν δίπλα μου στο περίπτερο της Ολλανδίας, της πατρίδας του φετινού βραβευθέντα με τον Χρυσό Λέοντα, για την συνολική του προσφορά. Πέμπτη 26 Αυγούστου, μόλις είχαν ανοίξει οι πόρτες στους εκπροσώπους του Τύπου, που έτρεχαν από το ένα περίπτερο στο άλλο, μέσα σε αφόρητη ζέστη και υγρασία.
Η 12η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής είχε τίτλο «People meet in architecture» και ήταν απλωμένη στο Αρσενάλε, τα Τζαρντίνι και πολλά άλλα μέρη του αστικού ιστού της Βενετίας. Είχε δύο σκέλη. Από τη μια, η κεντρική έκθεση από την επίτροπο Γιαπωνέζα Καζούγιο Σετζίμα, από την άλλη οι εθνικές συμμετοχές. Η νικήτρια του Βραβείου Πρίτσκερ, είναι η πρώτη γυναίκα που ανέλαβε τη θέση, την οποία κατείχαν στις δύο τελευταίες διοργανώσεις, θεωρητικοί της αρχιτεκτονικής και όχι αρχιτέκτονες. Εφερε μαζί της έναν αέρα ευαισθησίας και ποιητικότητας, καθώς εστίασε στην πρόκληση της αρχιτεκτονικής να ενώνει και όχι να αποξενώνει τους ανθρώπους στον ψηφιακό κόσμο του 21ου αιώνα. Δεν έχουν τόση σημασία τα κτίρια για τον ναρκισσισμό των πόλεων, αλλά για την επίδρασή τους στον ψυχισμό μας, στην οργάνωση της ζωής και της καθημερινότητάς μας.
Οι εθνικοί επίτροποι στα περίπτερα των χωρών έκαναν τα πάντα για να παρακάμψουν την πλήξη που προκαλεί το άυλο στους επισκέπτες: Σε αντίθεση με την τέχνη, η αρχιτεκτονική δεν μπορεί εύκολα να ακολουθήσει τις επιταγές της «εκθεσιακής συσκευασίας». Κανείς δεν μπορεί να μείνει πολλή ώρα μπροστά σε μια μακέτα ούτε θα αισθανθεί με ένα σχέδιο, το δέος που τον κυριεύει μέσα σ’ ένα αληθινό εντυπωσιακό οικοδόμημα. Χρειάζονται πρωτότυποι τρόποι για να αποσπάσεις την προσοχή των επισκεπτών που φεύγουν από την έκθεση, βομβαρδισμένοι από καταιγίδα εικόνων, συγκρατώντας ελάχιστες μόνο παραστάσεις. Μία από αυτές είναι σίγουρα η ελληνική πρόταση, που ξεχώρισε για την αισθητική, την αρτιότητά της και άλλον έναν ακόμη λόγο: Αν και ήταν εναρμονισμένη με τα ζητούμενα μιας χώρας που βρίσκεται σε οικονομική κρίση, σε αναζήτηση μέλλοντος και ταυτότητας, προέτασσε ένα σκεπτικό που αφορά την πανανθρώπινη ανάγνωση της αρχιτεκτονικής και των ίδιων μας των καιρών.
Με ήχους τζιτζικιών…
Η κιβωτός του Ζήση Κοτιώνη και της Φοίβης Γιαννίση, των δύο φετινών επιτρόπων μας, ήταν γερό σκαρί, πέρασε από πολλά κύματα, κατάφερε να υλοποιηθεί με περιορισμένους κρατικούς πόρους, πολλή εθελοντική δουλειά και, το σπουδαιότερο, να προσελκύσει πολλούς επισκέπτες που ταυτίστηκαν με την ουσία και τη λιτότητα της πρότασής τους. Μέσα στο ελληνικό περίπτερο, μια ξύλινη καραβόσχημη κατασκευή μήκους 11 μέτρων έκλεινε στο εσωτερικό της όλους τους πολύτιμους σπόρους της ελληνικής φύσης που θα είχε ανάγκη για την επιβίωσή του, την ευζωία και την υγεία του, ο σύγχρονος άνθρωπος, τους οποίους επέλεξε ο βιολόγος Ορέστης Δαβίας. Ο Γιάννης Ισιδώρου και ο Κώστας Μανωλίδης παρουσίασαν βίντεο και ντοκουμέντα για τη βιοποικιλότητά μας και τα αγροτικά μας τοπία, ενώ ο εικαστικός Αλέξανδρος Ψυχούλης φιλοτέχνησε τρεις αφίσες με θέμα την αστική κηπουρική.
Η κιβωτός, με τίτλο «Παλιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες», ήταν ένα φιλόξενο κέλυφος για τον νομάδα του 21ου αιώνα, με βιβλία, μυρωδικά, φυσικές τροφές, που οι επισκέπτες μπορούσαν να βγάλουν από τα ειδικά βάζα και να μυρίσουν ή να γευτούν. Δεν έμοιαζε με μουσείο φυτών αλλά με σπίτι. Ενα λιλιπούτειο κατευναστικό σύμπαν, με ήχους τζιτζικιών και τριζονιών, χωρίς νοσταλγία για το παρελθόν, με όραμα έναν οικολογικό τρόπο ζωής για το μέλλον. Μέσα στη λαίλαπα των εναλλασσόμενων εικόνων, της επιδειξιομανούς και επιθετικής τεχνολογίας της Μπιενάλε, ήταν ένα απάγκιο, ένα μέρος οπτικής αποτοξίνωσης που όλοι επέλεγαν να κάνουν την ανάπαυλά τους. Και ως γνωστόν, όσο περισσότερη ώρα ξοδεύουν οι επισκέπτες σε ένα περίπτερο, τόσο πιο επιτυχημένο κρίνεται. Ας μην μπερδευόμαστε όμως. Μπορεί να είχε την ποικιλία ενός μπακάλικου και την ηρεμία ενός καταφυγίου, αλλά προσέφερε με συναισθησία, τροφή για σκέψη: Πώς η Ελλάδα αλλά και ο κόσμος θα ζήσει σε μεγαλύτερη αρμονία με τη φύση, θα σεβαστεί τα διδάγματα της αγροτικής ζωής, θα ανακαλύψει εκ νέου την ξεχασμένη σοφία.
«Μα, είναι αρχιτεκτονική πρόταση αυτό;» αναρωτιόνταν κάποιοι. Και βέβαια είναι. Οπως οι ψαροκαλύβες του περιπτέρου του Μπαχρέιν, που κυριολεκτικά ξεμονταρίστηκαν από τις παραλίες του Αραβικού Κόλπου για να ξαναστηθούν όπως ήταν, μέσα στο Αρσενάλε και να κερδίσουν το πρώτο βραβείο της φετινής έκθεσης. Σε αυτές τις αυτοσχέδιες παράγκες ξαπόσταιναν οι επισκέπτες και έβλεπαν σε βίντεο συνεντεύξεις ψαράδων και απλών ανθρώπων που διηγούνταν πώς η μικρή νησιωτική χώρα έχασε -εξαιτίας του πετρελαίου- την πολύτιμη σχέση της με τη θάλασσα. Οπως και το ελληνικό περίπτερο, ήταν ένα low tech πρότζεκτ με έμφαση στο βίωμα, όχι τη θεωρία. Είναι σαφές ότι ο σημερινός επισκέπτης δεν μπορεί να θαμπωθεί από τεχνολογικά κόλπα διότι τα χειρίζεται με άνεση.
Η ελληνική κιβωτός ευωδίαζε μυρωδιές φυτών, αγαλλίαζε τον επισκέπτη, τον φίλευε με παστέλια και ξηρούς καρπούς, τον κέρδιζε με την αφύπνιση των αισθήσεων, γαργαλώντας παράλληλα το μυαλό. Ηταν διαδραστική με τον παλιό καλό τρόπο, όχι τον εγκεφαλικό αλλά τον αισθησιακό. Ενδεχομένως η φετινή βράβευση του Μπαχρέιν, πέραν των πολιτικών ή οικονομικών σκοπιμοτήτων που πάντοτε παίζουν μικρό ή μεγάλο ρόλο, να σημάνει μια στροφή στον τρόπο που βλέπουμε την αρχιτεκτονική αλλά και την τέχνη. Με το βλέμμα στο μέλλον και τα πόδια στις βασικές αξίες, στο συναίσθημα, την καρδιά και όχι στην εννοιολογική αισθητική και στην ψηφιακή κυριαρχία.
Παρούσα η τεχνολογία
Η τεχνολογία έκανε αισθητή την παρουσία της και στη φετινή Μπιενάλε. Την παράσταση έκλεβε το περίπτερο της Κορέας όπου μέσα από «έξυπνες» συσκευές κινητής τηλεφωνίας μπορούσε κάποιος να σχεδιάσει γρήγορα και έξυπνα την ιδεατή του οικία. Στο περίπτερο του Καναδά είχε στηθεί ένας ολόκληρος τεχνητός κήπος σαν ζούγκλα, όπου όλα τα «φυτά» ήταν από οπτικές ίνες, μικροεπεξεργαστές και σένσορες. Στο περίπτερο της Ιαπωνίας έβλεπες πώς η μητρόπολη του Τόκιο «μεταβόλιζε» τις αλλαγές στη φυσιογνωμία της. Η Ολλανδία τού βραβευθέντος Κούλχαας έπαιζε με την ιδέα του κενού χώρου, των ανεκμετάλλευτων άδειων κτιρίων σε μια πόλη, που θα μπορούσαν με την αξιοποίησή τους να μας δώσουν μια νέα «χαρτογράφηση». Οι Ισραηλινοί, χαριτωμένα αυτοαναφορικοί, έδωσαν έμφαση στην αρχιτεκτονική των κιμπούτς. Οι Ρώσοι παρουσίαζαν την αστική αναζωογόνηση μιας μικρής πόλης μαζί με ένα ποιητικό ασπρόμαυρο νοσταλγικό βίντεο. Η αρχιτεκτονική Βαβέλ δεν έχει τέλος. Η Βραζιλία γιόρταζε αρχιτεκτονικά τα 50 έτη από την ίδρυση της Μπραζίλια. Η Χιλή εστίαζε στον πρόσφατο καταστρεπτικό σεισμό και την ανάρρωση από τις ζημιές που προκάλεσε. Ο επισκέπτης αφήνει πίσω του την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής με ανάμεικτα αισθήματα. Η έκθεση δημιουργεί άλλωστε περισσότερα ερωτήματα και οι απαντήσεις είναι λιγοστές ή ασαφείς. Πώς θα χειριστούμε τις πόλεις τον 21ο αιώνα, πώς θα γεφυρώσουμε τα χάσματα που δημιουργεί η οικονομία ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις και ζώνες του πλανήτη, πώς θα χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία, πώς η τέχνη θα εξακολουθήσει να επηρεάζει την αρχιτεκτονική; Ολες οι κατακερματισμένες αποκρίσεις μαζεύονται για λίγο στο γιγαντιαίο παζλ της Βενετίας για να διαλυθούν ξανά και να σχηματίσουν μια άλλην εικόνα σε δύο χρόνια. Κρατάμε την επιτυχημένη συμμετοχή της Ελλάδας με την ελπίδα να αντιληφθεί κάποτε η πολιτεία ότι εκθέσεις, όπως αυτή της Βενετίας αποτελούν τη βιτρίνα όπου μπορούμε να ανασκευάσουμε την κακή μας εικόνα και πρέπει να έχουν -ως τμήμα της αναγκαίας πολιτιστικής διπλωματίας- όλη μας τη στήριξη.
Η ματιά της επιτρόπου
Στα Τζαρντίνι φιλοξενούνταν και ένα μέρος της έκθεσης της Σετζίμα αν και ο κύριος όγκος των εκθεμάτων ήταν στο Αρσενάλε. Εκεί ξεχώρισε το εκπληκτικό έργο του Ολαφουρ Ελίασον, οι τεχνητές νεφώσεις που κατάφεραν να φτιάξουν μέσα στο κτίριο οι αρχιτέκτονες Transsolar & Tetsuo Kondo, το τρισδιάστατο φιλμ του Βιμ Βέντερς για το κτίριο «Rolex Learning Center» της Λωζάννης, οι βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις του Χανς Ούλριχ Ομπριστ, της Σέρπανταϊν Γκάλερι που μαζί με τον Ρεμ Κούλχαας έκαναν έναν μαραθώνιο 850 συζητήσεων το 2006 με προσωπικότητες όπως ο Ρον Αραντ, ο Χανίφ Κιουρέισι, ο Γίνκα Σονιμπάρε, ο Ντέιμιεν Χιρστ.
Η έκθεση θα διαρκέσει ώς τις 11 Νοεμβρίου του 2010.