ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΙΤΡΟΕΦ
Ελλάς, Ευρώπη, Παναθηναϊκός. 100 χρόνια ελληνικής ιστορίας, 1900-2008
εκδ. greekworks.com
Νέα Υόρκη 2010
Ηταν μια εκκρεμούσα οφειλή σε έναν σύλλογο, που -κάποτε- έκανε πρωταθλητισμό σε 21 αθλήματα και ένα desideratum για τους πραγματικούς φιλάθλους. Δύο χρόνια μετά τα εκατοστά γενέθλια του Παναθηναϊκού Αθλητικού Ομίλου (1908), το βιβλίο του Αλέξανδρου Κιτροέφ ξεφεύγει από τη (βιωματική) «ποδοσφαιροποίηση της λογοτεχνίας» και φωτίζει ευρύτερα ένα σύνθετο φαινόμενο: την ίδρυση και λειτουργία των αθλητικών σωματείων μέσα από συνθήκες και διεργασίες που ξεπερνούν κατά πολύ τον στενό ποδοσφαιρικό ορίζοντα.
Σε μια κοινωνία που αναπαράγει τεχνηέντως την πόλωση και την ημιμάθεια, τέτοια εγχειρήματα ενδέχεται να αποτελούν «πολυτέλεια», και οι αγκυλώσεις της εγχώριας διανόησης πιθανόν να αγνοήσουν επιδεικτικά το εγχείρημα. Πρόκειται πάντως για το χρονικό ενός συλλόγου που συνδιαμόρφωσε μαζί με άλλα ιστορικά σωματεία (Εθνικός Γ.Σ., Πανιώνιος Γ.Σ., Ηρακλής Θεσσαλονίκης, Απόλλων Αθηνών, Εθνικός Πειραιώς, Πανελλήνιος Γ.Σ. κ.ά.) τις συνθήκες και τις επιδόσεις του ελληνικού αθλητισμού, ως μηχανισμός ένταξης, διαπαιδαγώγησης και άθλησης της νεολαίας, πολύ προτού εμπλακεί στις πολιτικές έριδες και τον ποδοσφαιρικό χουλιγκανισμό. Οποιος είναι εξοικειωμένος με τη διεθνή σχετική βιβλιογραφία, θα αναγνωρίσει στην προσέγγιση του Α. Κιτροέφ όλα τα προαπαιτούμενα και τις αρετές μιας εργασίας που προέρχεται από την κοινωνική ιστορία και έχει στέρεες θεωρητικές, εμπειρικές και ερευνητικές βάσεις.
Διεργασίες
Η ιστορία του Παναθηναϊκού διεκδικεί αδιαμφισβήτητα τη «μερίδα του λέοντος» στην ιστορία του ελληνικού αθλητισμού. Αυτό οφείλεται αφ’ ενός στο ότι σύντομα καθιερώνεται ως ο κυρίαρχος σύλλογος της ελληνικής πρωτεύουσας (με δεδομένο τον αθηνοκεντρισμό που διαμορφώνεται ήδη στον Μεσοπόλεμο), αφ’ ετέρου στις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν τα πρώτα ιστορικά στελέχη του συλλόγου, που υπήρξαν παραδοσιακοί «σπόρτσμεν» (αδελφοί Καλαφάτη, Απ. Νικολαΐδης, Κ. Τσικλητήρας κ.ά.), ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα, που συνδυάζουν πρωτίστως το ποδόσφαιρο με τον κλασικό αθλητισμό. Το «τριφύλλι» φυτρώνει σύντομα στις πράσινες φανέλες των αθλητών και ανθεί στις καρδιές των φιλάθλων, ως «δείγμα του ευρωπαϊκού προσανατολισμού του συλλόγου». Αυτό ακριβώς αποτελεί και το «σήμα κατατεθέν» του Παναθηναϊκού, ως αθλητικού σωματείου και όχι απλώς ως άθροισμα και στέγαση διαφορετικών ομάδων, όπως εξελίχθηκε εκφυλιστικά την περίοδο του επαγγελματικού αθλητισμού. Η ιστορία του ΠΑΟ, πλήρης συνεχειών, τομών και ανατροπών, δεν θα μπορούσε να ακολουθήσει διαφορετική πορεία από εκείνη των ιστορικών συλλόγων της Ευρώπης. Θα μπορούσε κανείς να ξεχωρίσει τρεις σημαντικές περιόδους στην ιστορία του συλλόγου, που φωτίζουν τις ευρύτερες αθλητικές και κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις: τον Μεσοπόλεμο, την πρώτη μεταπολεμική περίοδο και τις δομικές αλλαγές που εμφανίζονται στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο, ενώ αρκετά «επίμαχα σημεία» φωτίζονται επαρκώς χωρίς προκαταλήψεις. Ταυτόχρονα, όμως, εκκρεμεί ακόμα μία ανθρωπολογική-κοινωνιολογική προσέγγιση, που θα εδράζεται στον μετασχηματισμό της πόλης και τις πληθυσμιακές μεταβολές (κοινωνική κινητικότητα, μετανάστευση, αστικοποίηση κ.λπ.).
Ας σημειωθεί, πάντως, μία βασική ένσταση σχετικά με τον διαχωρισμό των ομάδων σε «αστικές» και «λαϊκές»: η έννοια του «λαϊκού αθλητικού σωματείου» εμφανίζεται εκ των υστέρων στην ελληνική βιβλιογραφία και υποκρύπτει εντέχνως (πιθανόν, σκοπίμως) μια υπόγεια ιδεολογική «ανάγνωση», εντελώς ασύμβατη με τα ισχύοντα θεωρητικά και βιβλιογραφικά δεδομένα. Στην κοινωνική ιστορία του αθλητισμού και του ποδοσφαίρου (Ν. Ελίας, Στ. Τζ. Τζόουνς, Β. Χοπφ, Π. Αλαμπάρκες κ.ά.), ισχύουν απαρέγκλιτα οι χαρακτηρισμοί «παραδοσιακό/ αστικό σωματείο»-«εργατικό σωματείο», που αναδεικνύουν ιδρυτικές προϋποθέσεις και κοινωνικές καταβολές. Ετσι, στη μεν Αγγλία εμφανίζονται αμιγή ποδοσφαιρικά σωματεία (εξ ου και η προσθήκη Football Club), στη δε γερμανική πρωτίστως εκδοχή τους γυμναστικοί σύλλογοι (Turn – και Sportvereine ή Spielvereinigungen). Η αναγκαία διαφοροποίηση δεν έχει μόνο αναλυτική αξία, αντίθετα ανατρέπει συγχύσεις και παρανοήσεις, που, σε μια κοινωνία με πρόδηλες «όψεις υπανάπτυξης», οδηγούν σε στερεότυπα και προκαταλήψεις με στρεβλή (ταξική-ιδεοληπτική) «κατασκευή της πραγματικότητας», την οποία οι κοινωνικές επιστήμες έχει προ πολλού απορρίψει.
Υπεραιωνόβιος
Κάθε συλλογικό αθλητικό εγχείρημα κινείται σε δύο βασικούς άξονες: εκείνον της ενσωμάτωσης πρακτικών και συμβολισμών, ενταγμένων στην ενοποιητική λειτουργία των σπορ, σε πλαίσιο ελεύθερου χρόνου και (πρωτ)αθλητισμού, και σε εκείνον της κοινωνικής και αθλητικής ταυτότητας. Ο Παναθηναϊκός αποτέλεσε και παραμένει ένα από τα μεγάλα, ιστορικά σωματεία με σημαντικές επιτυχίες στη χώρα και στο εξωτερικό: από τον τελικό του 1971 στο Γουέμπλεϊ, απέναντι στους «ιπτάμενους Ολλανδούς» του Μίχελς και του Κρόιφ, μέχρι το παγκόσμιο ρεκόρ του επικοντιστή Χρήστου Παπανικολάου και τα πέντε ευρωπαϊκά κύπελλα από την ομάδα του μπάσκετ.
Ο Αλέξανδρος Κιτροέφ (ως μέλος της «παναθηναϊκής οικογένειας» αποδεικνύει εμπράκτως «πώς μπορεί κανείς ταυτόχρονα να αγαπά, αλλά και να στέκεται κριτικά στην ομάδα του») καταθέτει, σε «διασκευασμένη», αλλά όχι απλουστευμένη έκδοση, την κοινωνική ιστορία του Παναθηναϊκού Α.Ο. και, ταυτόχρονα, την πρώτη ολοκληρωμένη μελέτη στο σχετικό ερευνητικό πεδίο.
Το βιβλίο αποτελεί μια εξ-αιρετική συμβολή στην ούτως ή άλλως εγχώρια αναιμική κοινωνιολογία και την κοινωνική ιστορία του αθλητισμού, καθώς διαβάζεται κυρίως από υγιείς φιλάθλους και καλλιεργημένους αναγνώστες.