Την αφορμή για το κείμενο την έδωσε ένα άρθρο της κυρίας Ολγας Σελλά στην «Κ» με τίτλο «Ναρκισσιστική Ανυπακοή». Στο άρθρο περιγράφεται η διαφορετική συμπεριφορά συμπολιτών μας σε σχέση με τον νόμο όταν βρίσκονται στην Ελλάδα και στην Ευρώπη: επιδεικτική ανυπακοή στην πρώτη, πειθήνια υπακοή στη δεύτερη.
Στη βάση της ανυπακοής βρίσκεται η ναρκισσιστική υπέρβαση των κανόνων μέσω της φαντασίωσης της παντοδυναμίας. Το παιδί που προσπαθεί να υπερβεί τα όρια που απαγορευτικά θέτουν οι γονείς αποπειράται, με ψυχαναλυτικούς όρους, να καταργήσει την «αρχή της πραγματικότητας» υπηρετώντας την «αρχή της ηδονής» η οποία εκτρέφει και κινητοποιεί την αντίληψη της παντοδυναμίας του. Η παντοδυναμία (η προσπάθεια δηλαδή να υπερβούμε τα φυσικά όρια – τελικά τον θάνατο) αποτελεί έναν μηχανισμό άμυνας, ο οποίος κινητοποιείται ιδιαίτερα όταν αισθανόμαστε ευάλωτοι, τρωτοί, αδύναμοι. Η ανυπακοή στους κανόνες αποτελεί έτσι απόπειρα του ατόμου να υπερβεί την (αδύναμη;) θέση του πολίτη-παιδιού, σε μια προσπάθεια να αναχθεί «πέραν των νόμων», να εξισωθεί φαντασιακά με τους ενήλικες απολαμβάνοντας μαζί τους τα ειδικά προνόμια και να εξουσιάζει, επίσης φαντασιακά, τα αδέρφια-συν-πολίτες. Αμύνεται έτσι στην αίσθηση αδυναμίας (του εξαρτημένου και αβοήθητου παιδιού-πολίτη) ταυτιζόμενο με τους «παντοδύναμους» γονείς-κυβερνώντες, ενώ ταυτόχρονα αποβάλει (προβάλει) φαντασιακά την αδυναμία στους υπόλοιπους μη προνομιούχους αδέρφια-συν-πολίτες.
Μια εξήγηση λοιπόν στο «γιατί στην Ελλάδα» βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι γονείς-κυβερνώντες. Προσφέροντας σε ορισμένα παιδιά-πολίτες ειδικά προνόμια επιτρέπει σε όλους να σκεφτούν ότι η υπέρβαση των νόμων-ορίων είναι εφικτή. Ταυτόχρονα θέτοντας την ίδια την εξουσία έξω και πέρα από τα όρια των νόμων δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι η φαντασίωση της παντοδύναμης υπέρβασης των φυσικών ορίων (τελικά του θανάτου) είναι πραγματοποιήσιμη. Αυτό που βιώνουμε όταν βρισκόμαστε μπροστά σε τέτοια φαινόμενα -εκείνος που καπνίζει στο καφέ, ο άλλος που παρκάρει στο πεζοδρόμιο- είναι ο θυμός για τον βιασμό των κανόνων αλλά και η αίσθηση της αδυναμίας να αντιδράσουμε.
Στη Δυτική Ευρώπη ο πολίτης-αδερφός γνωρίζει ότι οι κανόνες -φυσικοί, νομικοί, ηθικοί- ισχύουν για όλους τους συμμετέχοντες στην κοινωνική ζωή. Επίσης γνωρίζει ότι οι απόπειρες να υπερβούμε τους κανόνες είναι συνεχείς: όλοι μας θέλουμε να γίνουμε μικροί θεοί, αγαπημένα παιδιά των γονιών μας, να καθίσουμε ως προνομιούχοι δίπλα στον θρόνο της γονεϊκής εξουσίας. Φροντίζουν έτσι ώστε οι κανόνες να ισχύουν για όλους ανεξαρτήτως της θέσης, επιρροής, χρημάτων ή εξουσίας που διαθέτουν. Πώς; Μέσω του συνεχούς ελέγχου ώστε να διασφαλιστεί ότι τα άτομα (όλα τα άτομα) λειτουργούν μέσα στα συγκεκριμένα πλαίσια ισότιμης και ισόνομης κοινωνικής ζωής για τα οποία υπάρχει μια κοινωνική συμφωνία, ένα κοινωνικό συμβόλαιο.
Φοβάμαι ότι αυτός ο βαθμός συμφωνίας δεν έχει επιτευχθεί στην Ελλάδα. Δεν έχουμε δηλαδή συμφωνήσει ποιοι είναι οι βασικοί κανόνες, το ασφαλές κοινωνικό πλαίσιο μέσα στα οποίο επιθυμούμε να ζούμε. Αντίθετα είμαστε καχύποπτοι με τα πλαίσια. Η αίσθηση της αδυναμίας που μας δημιουργούν και η συνακόλουθη φαντασίωση παντοδυναμίας είναι διαρκής και ασίγαστη. Στην Ευρώπη το πλαίσιο διασφαλίζει την ελευθερία. Εμείς πάλι αισθανόμαστε ότι την περιορίζει.
* O Βασίλειος Σπυριδωνίδης είναι MSc Ψυχολόγος Παιδιών & Εφήβων, ΜΑ Ψυχοθεραπευτής Ενηλίκων.