Επέτειος. Κρίσεις και σχόλια για το έργο του Δ.Ν. Μαρωνίτη 2008-2009
επιμ.: Νάσος Βαγενάς
εκδ. Μικρή Αρκτος
«Οταν μιλάει κανείς για τις κρίσεις ή μάλλον για τον στοχασμό που έχει διατυπωθεί για το έργο ενός συγγραφέα, και μάλιστα ενός ποιητή, διατρέχει τον κίνδυνο να αναφερθεί όχι τόσο σ’ αυτόν τον στοχασμό, αλλά στον ίδιο τον εξεταζόμενο ποιητή, κάνοντας έτσι μια παράγωγη, δευτερογενή κριτική»: έτσι ξεκινά ο Τίτος Πατρίκιος την ομιλία του για τα βιβλία του Δ.Ν. Μαρωνίτη για τον Ελύτη και τον Σεφέρη, η οποία δημοσιεύεται στον παρόντα τόμο. Τονίζοντας τον κίνδυνο αυτός που μιλάει για τον κριτικό στοχασμό να μην εστιάσει στο ήθος και το ύφος του σχολίου, στη ρητορική της προσέγγισης, αλλά στο κείμενο που σχολιάζεται. Παράγοντας έτσι μια δευτερογενή κριτική αντί μια κριτική της κριτικής.
Στάση ζωής
Φαντάζεται λοιπόν κανείς πόσο πιο δύσκολα είναι τα πράγματα, όταν συγκεντρώνονται πολλά κείμενα, όταν τα κάτοπτρα πολλαπλασιάζονται, όπως στον τιμητικό τόμο αυτό για τον Δ.Ν. Μαρωνίτη. Εναν τόμο που επικεντρώνεται στην κριτική συνεισφορά του Μαρωνίτη στην ανάγνωση και την ερμηνεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, συμπληρώνοντας με μια δεκαετία διαφορά τον άλλο τόμο, του 1999, που ήταν αφιερωμένος στον κλασικό φιλόλογο. Κείμενα αδημοσίευτα και δημοσιευμένα συνενώνονται στον παρόντα τόμο, που επιμελήθηκε ο Νάσος Βαγενάς, ως αντίδωρο στο δικό του πολύτροπο λόγο μιας τεσσαρακονταετίας. Λειτουργούν ως ψηφίδες που ανασυνθέτουν τον λόγο αυτό και μαζί την πρόσληψή του, την επίδρασή του, το ρίζωμά του όχι μόνο στη νεοελληνική φιλολογία, αλλά και στη νεοελληνική πραγματικότητα, στην εποχή. Στις επιφυλλίδες του, εξαρχής, ήθελε να σχολιάζει «σύγχρονες εμπειρίες από τη σύγχρονη πραγματικότητα», όπως μας θυμίζει ο Γιάννης Χάρης. Δεν είναι μόνο οι επιφυλλίδες του όμως αγκιστρωμένες στον καιρό. Η στάση αυτή, του στρατευμένου διανοούμενου που υπήρξε και συνεχίζει να είναι ο Μαρωνίτης, είναι καθολική στάση ζωής και δημιουργίας: ο φυλακισμένος της χούντας που ανοίγει τον χώρο και την ανάσα του με τη γραφή, ο δάσκαλος, ο κλασικός φιλόλογος, ο μεταφραστής, ο κριτικός της λογοτεχνίας, ο αρθρογράφος πάντα είναι στραμμένος στον καιρό του. Το βλέμμα αυτό, που συναιρεί τον χρόνο, εντοπίζει και αναλύει την πολυπλοκότητα του παρόντος, σχεδιάζει γραμμές φυγής που οδηγούν στο μέλλον.
Ο Μαρωνίτης-κριτικός ποτέ δεν υπέκυψε στον πειρασμό του βιογραφισμού, η προσέγγισή του ήταν πάντα εσωτερική, χωρίς να αγνοεί ωστόσο τον βίο του συγγραφέα, μοιραία δεμένο με το έργο του, παρόντα μέσα σ’ αυτό: χαρακτηριστική η κρίση του για το Χειμωνά και τον «ναρκισσισμό» του, ως «απόφαση για αποδοχή και ανάληψη ενός ρόλου.[…] …είναι ο ρόλος του λογοτέχνη, αλλά ο ρόλος του λογοτέχνη ως ρόλος ζωής […]». Με μια ανάλογη λογική, το βιογραφικό του που προτάσσεται λειτουργεί ως το αναγκαίο πλαίσιο για τη χωροχρονική τοποθέτηση του προσώπου, που σχεδιάζεται τελικά μέσα από τον λόγο και τη γραφή: «Μιλώ για ύφος και γραφή που δεν διακρίνουν πολύ τον προφορικό από τον γραπτό λόγο· τον φιλολογικό από τον μη φιλολογικό λόγο· τον προσωπικό ή και τον ιδιωτικό από τον δημόσιο λόγο». Δική του η περιγραφή της ενότητας αυτής του λόγου, όπως κι ο χαρακτηρισμός «μπαρόκ» για μια πρώτη περίοδο της συγγραφικής του διαδρομής, ένα μπαρόκ της στέρησης, που αναπλήρωνε δηλαδή όχι την άνεση, αλλά το στοιχειώδες που έλειπε στην πραγματικότητα, δική του και η διαπίστωση ότι προσπάθησε στη συνέχεια να το ελαφρύνει.
Ενιαία λοιπόν η γραφή του, απόλυτα αναγνωρίσιμο το ύφος του, δεδηλωμένα υποκειμενικές οι κρίσεις του μαζί και τεκμηριωμένες, στον βαθμό που η θεωρία έχει ενσωματωθεί στην οπτική. Οι ομόκεντροι κύκλοι που επισημαίνει στον Κρητικό του Σολωμού αποδίδουν από μια άποψη και τη ίδια τη μέθοδό του: κύκλοι γύρω από το κείμενο, οι κύκλοι του θηρευτή γύρω από το αγρίμι· κύκλοι μέσα στο κείμενο, ή σπείρες ή κάθετες και οριζόντιες γραμμές (ο κάνναβος για τον οποίο κάνει λόγο η Τζένη Μαστοράκη), που το διατρέχουν σε μια διαρκή επικοινωνία του βάθους με την επιφάνεια, της βαθύτερης ουσίας με τη μορφή, που είναι τελικά η ίδια η ουσία.
Το όλον
Ο τόμος συγκεντρώνει κυρίως κείμενα για συγκεκριμένα βιβλία του, για τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Χειμωνά. Φωτίζουν όμως το όλον: τη διεισδυτική σκέψη, το στρογγυλό, ολοκληρωμένο λόγο που εντάσσει το μερικό στο εκάστοτε καθολικό (κύκλοι και πάλι), τη διεύρυνση αυτού του καθολικού όσον αφορά τη νεοελληνική λογοτεχνία στον χρόνο (η ομηρική παρομοίωση και η πορεία της στο νεοελληνικό λόγο, για παράδειγμα) αλλά και στον χώρο (η νεοελληνική λογοτεχνία στη σχέση της με την παγκόσμια). Αναδεικνύουν την ιδιοπροσωπία του φιλόλογου-κριτικού-δημιουργού στις δεύτερες γραφές του, που γοητεύει το κοινό με το δικό του λόγο και το οδηγεί στον λόγο των άλλων, στις πηγές του λόγου, στα γραπτά κείμενα, που είναι πάντα προφορικά και το αντίστροφο. Ομόκεντροι κύκλοι και τα κείμενα των συνεργατών του τόμου: στο κέντρο του κύκλου, ένας στοχαστής με «αδυσώπητα ευαίσθητη αυθεντικότητα, τόσο δυσεύρετη στους μικρούς, ρηχούς και χυδαία ιδιοτελείς καιρούς μας», όπως τον χαρακτηρίζει ο Τάσος Χριστίδης. Ενας άνθρωπος του καιρού του, που αυτόν τον καιρό εντέλει κατέγραψε, τα λόγια και τα έργα του, με τον πλέον εναργή τρόπο.