Ο Σπύρος Στάβερης με κάρβουνο γύρω από τα μάτια του. Αυτός ο γλυκομίλητος, ήσυχος άνθρωπος να θυμίζει λίγο τον Κιθ Ρίτσαρντ. Δέχθηκε στωικά τη «σκηνοθεσία» της Ελισάβετ Μωράκη. Αφέθηκε, όπως εύχεται να αφήνονται και μαζί του οι άνθρωποι τους οποίους φωτογραφίζει στα πορτρέτα που έκαναν έναν αφοσιωμένο κύκλο ανθρώπων να τον θαυμάζουν μέσα από τις σελίδες του «01» και του «symbol» στη δεκαετία του ’90. Είναι οι ίδιοι που πλημμύρισαν την οδό Ομήρου το βράδυ των εγκαινίων της πρώτης του ατομικής έκθεσης στη γκαλερί «Elika» (Ομήρου 27, έως 13 Νοεμβρίου).
Καθόμαστε στο καφέ της «Καθημερινής», πίσω μας απλώνεται ένας Σαρωνικός σχεδόν μολυβένιος. Μας αρέσει και στους δύο που φέτος κάνει «κανονικό» φθινόπωρο, δεν θα περάσουμε από το καλοκαίρι κατευθείαν στον χειμώνα. Αντίθετα από την πρώτη εικόνα που μπορείς να σχηματίσεις για τον Σπύρο Στάβερη (ένας χαμηλών τόνων καλλιτέχνης) και τη δυσκολία του, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος, να εκφραστεί «σωστά» στα ελληνικά (μεγάλωσε και σπούδασε στο Παρίσι, πήγε σε γαλλικά σχολεία και φαντάρος στον γαλλικό στρατό), η κουβέντα μας κυλάει σαν το νεράκι.
Η πρώτη έκθεση ήρθε με μεγάλη καθυστέρηση. «Ανοησία δική μου που άργησα τόσο, δεν έβλεπα τον λόγο να το κάνω», λέει ο ίδιος. Παρά την αναγνωρισιμότητα του ονόματος και την αναμονή τόσων ετών οι τιμές των έργων παραμένουν σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. «Δικαίως», υποστηρίζει ο ίδιος. «Η φωτογραφία δεν έχει τη βαρύτητα της ζωγραφικής. Στη ζωγραφική ο καλλιτέχνης δίνει μάχη με το υποσυνείδητό του, υπάρχει περισσότερος φόβος, αγωνίες, φαντασιώσεις…».
Το πορτρέτο του (από τον φακό της Ελισάβετ) μας πηγαίνει στα δικά του πορτρέτα, ένα μικρό δείγμα των οποίων εκτίθεται στην αθηναϊκή γκαλερί. Στους τοίχους κυρίες της Αθήνας, φτασμένες ηθοποιοί με φόντο μεγαλοαστικά σαλόνια, «σταρ» του εγχώριου lifestyle και πόρνες του Μεταξουργείου. Αναρωτιέμαι τι είδους μηχανισμούς επιστρατεύει ο ήπιος Στάβερης για να τον εμπιστευθούν χαρακτήρες μιας τόσο ευρείας ανθρωπολογικής γκάμας.
Απροετοίμαστος
«Σε κανένα πορτρέτο δεν πηγαίνω με προκαθορισμένο σχέδιο. Φτάνω απροετοίμαστος, δεν έχω απολύτως τίποτα στο μυαλό μου. Την ώρα της φωτογράφισης έχω την επιθυμία να μοιραστώ κάτι ανθρώπινο, ακόμα κι αν απέναντί μου έχω τον πιο φαντασμένο, τον πιο »απαράδεκτο» τύπο, ακόμα κι αν μου προκαλεί ιδεολογικά μια απέχθεια. Θέλω να φτάσουμε μαζί όσο πιο βαθιά μπορούμε κι εγώ και ο άλλος, μέχρι πού είναι διατεθειμένος να φτάσει, αν θα παρασυρθεί ή όχι, να αποκαλυφθεί ή όχι, αν θέλει να είναι αντικείμενο ή υποκείμενο. Με την Ελισάβετ βρέθηκα στην άλλη θέση, ήμουν στα χέρια της. Υπάρχουν φωτογράφοι και μάλιστα πολύ διάσημοι που είχαν ή έχουν αρρωστημένη φοβία με την εικόνα τους, θέλουν γι’ αυτούς να μιλάει μόνο το έργο τους».
Από την πρώτη στιγμή που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα (στο τέλος της δεκαετίας του ’80, δουλεύοντας στην αρχή για το περιοδικό «Ενα» και μετά για τον «Ταχυδρόμο») ο Σπύρος Στάβερης μπαινόβγαινε με άνεση από τα αστικά διαμερίσματα του Κολωνακίου στους πιο λούμπεν κόσμους του «περιθωρίου». Η προσέγγισή του είναι πάντα η ίδια. «Οι φωτογράφοι που φωτογραφίζουμε ανθρώπους είμαστε λίγο σαν τους ταξιτζήδες. Ολοι μας διαθέτουμε μηχανισμούς αποκωδικοποίησης των άλλων, κι αυτούς εμπιστεύομαι σχεδόν ενστικτωδώς για να καταλάβω μέχρι πού μπορώ να φτάσω με τον άλλον. Οσο σφιγμένος κι αν είναι, υπάρχει πάντα η πρόκληση να καταφέρεις να τον »αποσταθεροποιήσεις» έστω και λίγο». Στον Σπύρο Στάβερη κάνει πάντα εντύπωση το πόσο αγχωμένοι είναι στην Ελλάδα οι ηθοποιοί με τη διαφύλαξη της δημόσιας εικόνας τους.
Οσο για το μπες-βγες από το ένα σύμπαν στο άλλο, αυτό είναι ένα δώρο. «Ολους τους κόσμους τους ανακάλυψα μέσα από τη φωτογραφία. Ξέρετε, είμαι ένας πολύ »κανονικός» άνθρωπος. Αλλά δεν έχω ούτε προκαταλήψεις, ούτε κόμπλεξ. Γνωρίζω ότι δεν ανήκω ούτε στον ένα ούτε στον άλλο. Παραμένω ουδέτερος. Αλλά ουδετερότητα δεν σημαίνει απάθεια». Και θυμάται τη συγκίνηση που ένιωσε σε έναν οίκο ανοχής στην οδό Ιάσονος. Σε ένα μικρό τραπέζι συνωστίζονταν ένα πιάτο φαΐ, τσιγάρα, προφυλακτικά. Η φωτογραφία βρίσκεται ανάμεσα στα 42 έργα της έκθεσης. «Με το περιθώριο αισθάνομαι πιο δεμένος γιατί μοιράζομαι ένα αίσθημα συμπαράστασης απέναντι στην αδικία».
Οι ρίζες αυτού του αισθήματος είναι βαθιές. Ο Σπύρος Στάβερης έζησε τον Μάη του ’68 από πολύ κοντά. Το σχολείο του πρωταγωνίστησε στα γεγονότα και ο ίδιος ήταν ο μοναδικός μαθητής της τάξης του που πλήρωσε τη συμμετοχή του στις διαδηλώσεις με την απώλεια μιας ολόκληρης σχολικής χρονιάς («πού μυαλό για διάβασμα;»). Η πολιτικο-φιλοσοφική του ματιά, ωστόσο, δεν τον έβαλε ποτέ ποτέ στον πειρασμό να μετατρέψει τη φωτογραφία σε ένα είδος μανιφέστου.
Η φωτογραφία δεν ήταν κάτι αυτονόητο στη ζωή του Στάβερη. Ο παρισινός Μάης τον οδήγησε στην αγκαλιά της ιστορίας. Κάποια στιγμή έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στην ακαδημαϊκή καριέρα και στην αγάπη του για την εικόνα και το σινεμά. Επέλεξε το δεύτερο και χωρίς να το καταλάβει οδηγήθηκε στη φωτογραφία. «Οταν σπούδαζα Ιστορία, άρχισα να φωτογραφίζω αλλά χωρίς φανατισμό, όχι συστηματικά και χωρίς την παραμικρή συνείδηση του ρόλου που θα έπαιζε η φωτογραφία στη μετέπειτα ζωή μου».
Το φωτορεπορτάζ
Στην Αθήνα μπλέχτηκε γρήγορα με το φωτορεπορτάζ. Σήμερα αισθάνεται ότι το φωτορεπορτάζ αργοπεθαίνει. «Ακολουθεί υποχρεωτικά τη μοίρα της δημοσιογραφίας. Η ερευνητική δημοσιογραφία βρίσκεται σε πτώση, δεν βρίσκει θέση στα έντυπα, αντίθετα με το κουτσομπολιό και το lifestyle. Ελάχιστοι είναι πρόθυμοι να πληρώσουν την ερευνητική δημοσιογραφία και έναν καλό φωτογράφο για να κάνουν ένα θέμα σε βάθος. Τα περισσότερα πρακτορεία κλείνουν κι όσα επιβιώνουν το κάνουν με τα χίλια ζόρια ή απορροφούνται από μεγαλύτερα σχήματα». Και στην Ελλάδα; «Είναι τραγικό, υπάρχουν τόσα πράγματα τριγύρω, χιλιάδες θέματα και δεν ασχολείται κανένας. Δεν υπάρχει έρευνα, γιατί θέλει χρόνο, κόπο και χρήματα. Αλλά στην Ελλάδα ακόμα κι όταν κυκλοφορούσαν χρήματα έβλεπες μια δημοσιογραφική τεμπελιά. Η δημοσιογραφία ήταν αποσπασματική, οι δημοσιογράφοι σαν να μην είχαν τη δυνατότητα να δουλέψουν σε βάθος ένα θέμα».
Σήμερα ο Σπύρος Στάβερης βρίσκεται εκτός περιοδικών και εφημερίδων. «Κάθε φωτογράφος κάνει τον κύκλο του, υπάρχει κορεσμός, υπάρχει ανάγκη για κάτι καινούργιο», παραδέχεται. Κάποια στιγμή τον κύκλωσε η αρρώστια της αδράνειας αλλά βρήκε διέξοδο μέσα από το Facebook. «Εκεί ανακάλυψα κοινότητες νέων, δημιουργικών ανθρώπων με τους οποίους κατάφερα να συνδεθώ. Αυτοί οι άνθρωποι μου χάρισαν μια νέα πνοή, νέα φτερά». Σε λίγο ο Σπύρος Στάβερης θα πρέπει να πάρει τα δύο του αγόρια από το σχολείο. Ευλογεί κάθε μέρα το δώρο της πατρότητας. «Δεν μπόρεσα ποτέ να καταλάβω εκείνους του μεγαλόσχημους καλλιτέχνες που έβαλαν το έργο πάνω από τα παιδιά τους».