Κυριακή μεσημέρι στον σταθμό του West Kensington στο -παραδόξως- ηλιόλουστο Λονδίνο, προσπαθώ να βρω τον δρόμο για τη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία. Αδύνατον. Καίτοι έχω προμηθευτεί σαφέστατες οδηγίες από το site της εταιρείας, όταν προσπαθώ να τις εφαρμόσω, απλώς δεν τα καταφέρνω. Στις γωνίες των δρόμων δεν υπάρχουν πάντα ταμπέλες, η αρίθμηση μπορεί να αφορά μεμονωμένα κτίρια με διαφορετικές εισόδους και δεν είναι πάντα και αυτή ορατή. Οταν, δε, ρωτάς τους Λονδρέζους, σου εξηγούν με αστείρευτη ευγένεια, υπομονή και φυσικότητα πού ακριβώς βρίσκεται αυτό που ψάχνεις. Ομως είναι αυτό το «ακριβώς» που με δυσκολεύει εν προκειμένω. Και ταυτόχρονα ο λόγος που με φέρνει στον «χαρτογραφικό μαραθώνιο» της Serpentine Gallery που επιμελήθηκε ο ιστορικός τέχνης Ούλριχ Ομπριστ, μια εβδομάδα ακριβώς πριν από τον Μαραθώνιο της Αθήνας.
Στην επιβλητική Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία, στο κέντρο του Λονδίνου, μερικές δεκάδες μέτρα κάτω από το Hyde Park, διάσημοι καλλιτέχνες, όπως η Μαρίνα Αμπράμοβιτς και οι Γκίλμπερτ και Τζορτζ, αρχιτέκτονες, όπως ο Πορτογάλος Πάντσο Γκέρες, κοινωνικοί επιστήμονες, όπως η Ρόζι Μπραϊτότι, γραφίστες, ανθρωπολόγοι, προγραμματιστές λογισμικού, μαθηματικοί και… γεωγράφοι παρουσιάζουν στο κοινό τα ερωτήματα, τις τάσεις και τις απροσδόκητες κατευθύνσεις που παίρνει η κατασκευή χαρτών στην εποχή μας. Εκείνη τη στιγμή δηλαδή στην ιστορία, που όπως λέει ο Γάλλος συγγραφέας και ποιητής Εντουάρτ Γκλισόν, «δεν υπάρχουν πια θολές περιοχές και άγνωστες χώρες στον άτλαντα. Γνωρίζουμε ό, τι υπάρχει».
Μη γραμμικές αφηγήσεις του πραγματικού ή απόλυτες απεικονίσεις του; «Εμπιστευόμαστε στους χάρτες την αλήθεια. Περιγράφουν, σκιαγραφούν, αποκαλύπτουν ή κρύβουν «πραγματικά» δεδομένα. Ιδιαίτερα στην εποχή μας, χάρη στο Διαδίκτυο, μπορούμε πια να εντοπίσουμε οτιδήποτε και τα πάντα. Κάτι που σημαίνει ότι κι εμείς είμαστε πλέον εντοπίσιμοι», λέει στην εναρκτήρια ομιλία της η Τζούλια Πέιτον Τζόουνς, διευθύντρια της γκαλερί.
Η χαρτογραφία είναι μια τέχνη που τείνει να εξαφανίζεται στις επιμέρους επιστήμες και τεχνολογίες που τη χρησιμοποιούν, μόνο για να επανέλθει μετά από λίγο στο προσκήνιο ως αυτοτελής δραστηριότητα με τους δικούς της κανόνες και νόμους. Ενας βιολόγος στο εργαστήριο χαρτογραφεί ένα κύτταρο, θεωρώντας ότι πρόκειται για μέρος της δουλειάς του. Το ίδιο πιστεύουν και πράττουν αρχιτέκτονες, φυσικοί, μαθηματικοί, αλλά και εθνολόγοι, καλλιτέχνες ή προγραμματιστές υπολογιστών. Ομως επιστρέφει πάντοτε ως αυτοτελές ερώτημα, χάρη στην ίδια την αντιφατική του φύση. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μαθηματικός Marcus du Sotoy, γνωστός στο ελληνικό κοινό από τις συμμετοχές του στα συνέδρια μαθηματικής λογοτεχνίας που επιμελείται ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης με τη μαθηματική εταιρεία «Θαλής και Φίλοι», μιλάει για την τοπογραφία στην κοσμολογία. «Πιστεύουμε ότι το σύμπαν έχει όρια, παρότι δεν περιμένουμε να συναντήσουμε κάτι σαν τοίχο», λέει στην ομιλία του. «Χρησιμοποιούμε τη μαθηματική τοπολογία προκειμένου να δημιουργήσουμε γεωμετρικούς χάρτες – φανταστείτε κάτι σαν τους χάρτες του μετρό. Και πιστεύουμε ότι με αυτήν τη μέθοδο θα μπορέσουμε να προβλέψουμε το σχήμα του σύμπαντος». Η τοπολογία είναι μια μαθηματική μέθοδος χάρη στην οποία μπορούν να διακριθούν οι διαστάσεις ενός γεωμετρικού χώρου που παραμένουν αναλλοίωτες παρά τις παραμορφώσεις που μπορεί να δοκιμάσει κανείς σε αυτό τον χώρο.
Κριτική, όχι αποτύπωση
Οι δυο κύριες κατευθύνσεις της χαρτογραφίας στις μέρες μας αφορούν τη διεύρυνση των διαθέσιμων τεχνολογιών από τη μια πλευρά και την κριτική θεώρηση του κόσμου μας από την άλλη. Περίπου στον αντίποδα ο Ινδός σκηνοθέτης Αμαρ Κάνουαρ παρουσιάζει ένα φίλμ που μιλάει για τη ρευστότητα των συνόρων μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Στη σκοτεινή αίθουσα της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας, ανεβαίνει αργά και υποβασταζόμενος ο 85χρονος Πορτογάλος αρχιτέκτονας Πάντσο Γκέρες. Με τρεμάμενη φωνή, αφηγείται τη ιστορία των χαρτών της Μαδαγασκάρης. Από τις πρώτες γκραβούρες των Πορτογάλων εξερευνητών έως τις σύγχρονες πολεοδομικές απεικονίσεις, τα αντικείμενα αυτά ιστορούν την αισιοδοξία της ανακάλυψης νέων κόσμων, τις πολιτικές και πολεμικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των δυνάμεων της εποχής, τις πολιτισμικές διαφορές, την ιστορία της αποικιοκρατίας, τη δημιουργία της εθνικής συνείδησης κ. ά. Χωρίς καμιά περιττή ανάλυση, απλώς και μόνο διαβάζοντάς τους και εξηγώντας πώς κατασκευάστηκαν, ο Γκέρες επιθεωρεί μέσα σε μισή ώρα περίπου όλα τα ιστορικά ζητήματα που απασχόλησαν τη Δύση τα τελευταία τριακόσια και πλέον χρόνια.
«Ο τέλειος χάρτης δεν θα μπορούσε παρά να είναι σε διαστάσεις ένα επί ένα. Και τότε ακόμα θα μιλούσε για πραγματικότητες που αλλάζουν την ίδια στιγμή», μου λέει λίγες ώρες μετά στο γραφείο του ο Ούλριχ Ομπριστ. «Στην πραγματικότητα, οι χάρτες όσο τεκμηριώνουν πραγματικότητες γύρω μας, άλλο τόσο παράγουν δικές τους. Από τα χρόνια των περιηγητών του Μεσαίωνα, των μεγάλων εξερευνητών του 17ου και 18ου αιώνα, έως την αποικιοκρατία και την εποχή μας, την εποχή των δορυφόρων και του Διαδικτύου, τόσο η φύση, η αισθητική, όσο και η λειτουργία τους, αλλάζει σύμφωνα με τα τεχνολογικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και ιδεολογικά δεδομένα.
«Σήμερα η ψηφιακή χαρτογραφία, οι χάρτες της Google που όλοι χρησιμοποιούμε από τους υπολογιστές ή τα κινητά μας δοκιμάζουν την ιδέα ότι οι χάρτες αναπαριστούν γεωγραφικές επικράτειες. Μια προσέγγιση που ούτως ή άλλως είναι ανιστορική. Οι χάρτες μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως αθροιστικές ή απόλυτες οπτικές πάνω στην πραγματικότητα του κόσμου μας, όμως ταυτόχρονα καλούν τη διαρκή αναθεώρησή τους», λέει ο Ούλριχ Ομπριστ.
Η ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο
Ο Ερικ Σμιτ της Google υπολογίζει πως παράγονται περίπου πέντε exabytes δεδομένων κάθε δυο μέρες (πέντε δισ. γιγαμπάιτ). Τόσα όσα υπολογίζεται ότι παρήγαγε όλος ο ανθρώπινος πολιτισμός από την αρχή του έως το 2003. Πώς λαμβάνουμε αυτά τα δεδομένα και πώς μπορούμε να τα κάνουμε χρήσιμα; «Μέσω της οπτικοποίησης πάνω σε ζωντανούς, δυναμικούς χάρτες», λέει ο Ντέιβιντ Ρόουαν, συντάκτης του περιοδικού Wired. «Παίρνεις για παράδειγμα δεδομένα της κίνησης των μέσων μαζικής μεταφοράς και ενημερώνεις ζωντανά όσους κινούνται στην πόλη. Παίρνεις δεδομένα δορυφόρων που είναι δημόσια διαθέσιμα και φτιάχνεις δρόμους πιθανών δρόμων σε περιοχές που έχουν υποστεί φυσική καταστροφή, όπως έγινε στην Αϊτή κ. ο. κ.».
Η τάση αυτή είναι βεβαίως κυρίαρχη και βασίζεται στα μοντέλα που το κοινωνικό Διαδίκτυο έχει εισαγάγει εδώ και αρκετά χρόνια, όπου οι χρήστες μοιράζονται πληροφορίες. Παράδειγμα, ο «κύκλος της Κοπεγχάγης», ένα ερευνητικό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου ΜΙΤ, όπου διάφοροι ποδηλάτες καταγράφουν πάνω σε ένα χάρτη τις διαδρομές τους αλλά και τα επίπεδα της ρύπανσης στα σημεία όπου επισκέπτονται. Ενα άλλο παράδειγμα είναι η ιστοσελίδα marrinetraffic. com που ανέπτυξε το Πανεπιστήμιο του Αιγαίου και καταγράφει την κίνηση εμπορικών και επιβατηγών πλοίων σε όλη τη Μεσόγειο.
«Αν θες ας πούμε να δεις την κίνηση των αεροπλάνων στον ευρωπαϊκό χώρο, αντί να κοιτάζεις καταλόγους επί καταλόγων με στοιχεία, φτιάχνεις ένα ζωντανό χάρτη όπως κάνει το flightradar24, και έτσι καταλαβαίνεις πολύ γρήγορα τι συμβαίνει, όπως έγινε με την έκρηξη του ηφαιστείου της Ισλανδίας», λέει ο Ντέιβιντ Ρόουαν. «Είμαστε μια όλο και πιο οπτική κουλτούρα. Ο λόγος για τον οποίο το Twitter είναι τόσο πετυχημένο είναι επειδή οι άνθρωποι δεν χρειάζεται να περάσουν πολύ χρόνο να γράφουν λέξεις. Το ίδιο με το YouTube. Αυτό το φαινόμενο προφανώς δίνει μια ώθηση στον σχεδιασμό χαρτών».