Το νέο λογότυπο της Νέας Δημοκρατίας δεν ξάφνιασε κανέναν. Ισως γιατί δείχνει να έγινε γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Να μην εξάψει πάθη, να μην καλλιεργήσει συζητήσεις στα τηλεοπτικά παράθυρα, να ενταφιάσει (κυρίως) τους ανεξέλεγκτους συνειρμούς του παραδοσιακού πυρσού, ένα λογότυπο που να μην «ενοχλεί» συνοδεύοντας ήσυχα και χλιαρά τους λόγους του αρχηγού ή τις συνεδριάσεις των κομματικών οργάνων. Μακάρι να ήταν μόνη της η Νέα Δημοκρατία. Την τελευταία 15ετία, ένα κύμα νέων λογοτύπων σαρώνει το ελληνικό Δημόσιο: υπηρεσίες, υπουργεία, οργανισμούς κοινής ωφελείας, τράπεζες. Από κάτω υποβόσκει το αίτημα για εκσυγχρονισμό της εταιρικής ταυτότητας μεγάλων επιχειρήσεων και ομίλων, έτσι ώστε να αναβαπτιστεί η δημόσια εικόνα τους σε καιρούς πολύ διαφορετικούς από αυτούς που τους γέννησαν. Αίτημα οπωσδήποτε δίκαιο, που συνήθως «σκοντάφτει» στο αποτέλεσμα. Το παράδοξο στην ελληνική περίπτωση είναι ότι δεν έχουμε πάντα να κάνουμε με απλά «ρετουσαρίσματα» αναγνωρίσιμων σημάτων, αλλά για ολικές ανατροπές.
Το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο στη νέα του εποχή εγκατέλειψε την παλιομοδίτικη μεν αλλά γραφιστικά καταξιωμένη «κυψέλη» του για χάρη ενός αμήχανου διπλού Ταυ, διχασμένου ανάμεσα στο μπλε και το κίτρινο. Η Εμπορική Τράπεζα, πριν ακόμα συνεργαστεί με την Credite Agricole, αποχαιρέτησε τη στιβαρή της Bodoni γραμματοσειρά και την κεφαλή του Ερμή επενδύοντας σε κάτι που η ίδια αποτίμησε ως πιο «σύγχρονο» και «ελκυστικό». Ενας άλλος Ερμής, αυτός των Ελληνικών Ταχυδρομείων, διασώθηκε μεν αλλά σε ένα αρκετά διαφορετικό -futura- περιβάλλον. Εφτάψυχο αποδεικνύεται ευτυχώς το λογότυπο της τότε Τράπεζας Πίστεως, που σχεδίασε ο Γιώργος Μανσόλας το 1972, με καταγωγή από ένα εκ των αρχαιότερων νομισμάτων της Αίγινας και διακοσμεί μέχρι σήμερα την εταιρική ταυτότητα της Αlpha Bank. Ανάλογη προσαρμογή και στην Αγροτική Τράπεζα, επιβίωσε το παλιό νόμισμα, σήμα κατατεθέν του οργανισμού, δίπλα στο «εξωστρεφές» AteBank και στη νέα γραμματοσειρά. Η ΔΕΗ βαδίζει επίσης πάνω σε λεπτό σχοινί: το όρθιο και δωρικό σήμα της δεκαετίας του ’50 έγινε κυανέρυθρο και με διαφορετική γραμματοσειρά. Λιγότερο τυχεροί ήταν άλλοι οργανισμοί του ευρύτερου Δημοσίου: μόλις τον Οκτώβριο ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς αποκάλυψε το νέο του λογότυπο καταργώντας το παλιότερο με το δελφίνι και το πλοίο. Το καινούργιο θα μπορούσε να εικονογραφήσει σχεδόν τα πάντα: από μια τοπική της Νέας Δημοκρατίας μέχρι ναυτιλιακή εταιρεία με χαμηλό προϋπολογισμό. Επί της θητείας του Δημήτρη Αβραμόπουλου επιβλήθηκε το τωρινό έμβλημα του Δήμου Αθηναίων, σήμα που θα ζήλευαν πολλές ακροδεξιές οργανώσεις.
Οι αναθέσεις
Υπάρχουν τρία βασικά θέματα. Πρώτον, προς τι όλη αυτή η δυσανεξία με την παράδοση; Ποια εσωτερική δύναμη μας σπρώχνει τόσο εύκολα στην κατάργηση του χθες; Δεύτερον, σε μια εποχή που πολλοί διαπιστώνουν άνοιξη στο ελληνικό graphic design γιατί αυτή δεν αποτυπώνεται στα νέα λογότυπα; Τρίτο, πώς επιλέγονται όσα επιλέγονται; Γίνονται διαγωνισμοί; Ανοιχτοί ή κλειστοί; Αναθέσεις σε γνωστά και δοκιμασμένα γραφεία; Ή βάζουν ένα χεράκι οι φίλοι και οι γνωστοί, όπως στην περίπτωση της Νέας Δημοκρατίας και όχι μόνο;
Ας αρχίσουμε από το τελευταίο. Δεν υπάρχει κανόνας. Αρκετά δημοφιλής η απευθείας ανάθεση σε: διαφημιστική, εταιρεία του εξωτερικού, εγχώριο δημιουργικό γραφείο, στον γνωστό του γνωστού που έχει τελειώσει την Αkto, στον ξάδελφο του διευθυντή που «έπιανε» το χέρι του. Τα ΕΛΤΑ «ψώνισαν» από την Αγγλία, η Εμπορική Τράπεζα από Αμερική. Ποτέ στην Ελλάδα το graphic design δεν είχε πολλά λεφτά, αλλά σήμερα, με την υπάρχουσα οικονομική συγκυρία, το σχετικό κόστος συμπιέζεται ακόμη περισσότερο. Ολόκληρη Ολυμπιακή έκανε (ανοιχτό) διαγωνισμό, με το πρώτο βραβείο να παίρνει 20.000 ευρώ. Καθόλου περίεργο λοιπόν που το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων γνωστοποίησε πρόσφατα ότι για την εικαστική και γραφιστική επιμέλεια του εκπαιδευτικού υλικού του έργου «Οδυσσέας» η επιλογή του αναδόχου θα γίνει με αποκλειστικό κριτήριο τη χαμηλότερη προσφορά! Οι κλειστοί διαγωνισμοί με πρόσκληση ενδιαφέροντος (η εταιρεία, ο οργανισμός, η τράπεζα καλούν μικρό αριθμό δημιουργικών γραφείων και επιλέγουν βάσει μιας ιδέας και, πιθανότατα, της εμπειρίας) θεωρείται ένας σχετικά ασφαλής δρόμος για ένα αξιοπρεπές αποτέλεσμα. Σε γραφιστικά μπλογκ διαβάζεις καταγγελίες για «μιλημένες» επιτροπές ή στημένους διαγωνισμούς, όπου στο τέλος τη δουλειά παίρνει ο «γνωστός» ή ο «φίλος».
Ο Δημήτρης Φακίνος, διευθυντής του περιοδικού «designmag», μας λέει ότι πρόσφατα το ολλανδικό κράτος κάλεσε πέντε μεγάλα δημιουργικά γραφεία της χώρας για να αποκτήσει η Ολλανδία ενιαία γραφιστική ταυτότητα. «Σκεφτείτε αν γινόταν αυτό στην Ελλάδα. Θα άνοιγε μια τεράστια κουβέντα γιατί κάλεσε τους συγκεκριμένους, τι κρύβεται από πίσω και πάει λέγοντας. Δυστυχώς, στην Ελλάδα κανένας κρατικός οργανισμός δεν θα βρει το κουράγιο να εξηγήσει επαρκώς τους λόγους για τους οποίους αποφάσισε να ρίξει ένα σημαντικό ποσό σε ένα λογότυπο. Γιατί ακριβώς μας λείπει η αντίστοιχη παιδεία».
Ο Τάκης Κατσουλίδης έχει τη δική του ιστορία στην οπτική επικοινωνία. «Το λογότυπο είναι ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα στη γραφιστική. Στο εξωτερικό δεν το αλλάζουν εύκολα, γιατί υπάρχει παράδοση. Μπορεί να το ρετουσάρουν, να το «εκσυγχρονίσουν», αλλά δύσκολα το πετάνε στον κάλαθο των αχρήστων. Επίσης, δεν είναι πολύ καλή εμπορική πολιτική να αλλάζεις εταιρική ταυτότητα. Εδώ οι δημόσιοι οργανισμοί δίνουν τις δουλειές σε διαφημιστικές που δεν είναι το αντικείμενό τους ή σε «γνωστούς»… Είχα συναντήσει τον Σαμαρά και μου είχε μιλήσει για το νέο λογότυπο. Του είπα πως μπορώ να βοηθήσω. Δεν με φώναξαν ποτέ. Το παλιό σήμα ήταν μια σύνθεση. Αυτό είναι αποσύνθεση».
Το πρόβλημα για τον Μιχάλη Κατζουράκη, άλλο «ιερό τέρας» του graphic design, είναι αρκετά περίπλοκο. «Οι αμοιβές είναι εξευτελιστικές. Επιπλέον, στην Ελλάδα κάνουμε κακή χρήση της τεχνολογίας. Οι υπολογιστές δίνουν την ευκαιρία να γίνουν τα πράγματα γρήγορα, εύκολα και φτηνά».
Καταιγισμός «αδύναμων» σημάτων
Ο ντιζάινερ Δημήτρης Αρβανίτης σημειώνει ότι «μέχρι και τη δεκαετία του ’80, η ανάθεση σχεδιασμού ενός λογότυπου δεν ήταν τόσο συχνό φαινόμενο. Εταιρείες μικρές ή μεγάλες, αισθανόμενες την ανάγκη να δηλώσουν στα μέσα και στην καθημερινή επικοινωνία τους την ταυτότητά τους, ανέθεταν τον σχεδιασμό σε σχεδιαστές με εμπειρία και ειδική ενασχόληση με το είδος. Αν σήμερα αναφέρω μερικά από τα πλέον ενδιαφέροντα λογότυπα που μου έμειναν χαραγμένα στη μνήμη μου, το κάνω για να δείξω όχι μόνο τις σχεδιαστικές τους αρετές, αλλά ακόμα και την προσωπικότητα του οργανισμού που εμφανίζεται ως φορέας της διαχείρισής του.
Καταλήγω σ’ αυτό έχοντας στο νου μου τον σημερινό καταιγισμό «αδύναμων» σημάτων και μεταλλαγμένων παράγωγων τα οποία εμφανίζονται στο αστικό περιβάλλον, δίχως, κατά την εκτίμησή μου, να κατορθώνουν να «δουλέψουν» υπέρ του σκοπού για τον οποίο δημιουργήθηκαν και να προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια στην επικοινωνία. Μια τέτοια συχνή ανάγκη και οι δυνατότητες να εμφανίζεται ένα λογότυπο στα μαζικά μέσα καθορίζονται από το εύρος του φάσματος επικοινωνίας το οποίο είναι σε θέση να καλύψει ο οργανισμός ή η εμπορική εταιρεία που το διαχειρίζεται».