ΙΣΤΟΡΙΑ. «Το λουτρό δεν αφορούσε μόνο την καθαριότητα, αλλά ήταν μια πολύ πιο σύνθετη απόλαυση, όπως είναι για μας η ζωή στην παραλία. Στοχαστές και χριστιανοί θα αρνηθούν αυτή την απόλαυση. Θα θεωρήσουν μαλθακότητα την καθαριότητα, και γι’ αυτό θα πηγαίνουν να λουστούν μία ή δύο φορές τον μήνα. Ο φιλόσοφος καμάρωνε για τη ρυπαρή του γενειάδα, που ήταν ένα σημάδι σοβαρότητας. […] Ο Κικέρων λέει ότι το γκονγκ (δίσκος) που σήμαινε το άνοιγμα των δημόσιων λουτρών κάθε μέρα ήταν πιο γλυκό από τη φωνή των φιλοσόφων στις σχολές».
Η απόλαυση των λουτρών στην αρχαία Ρώμη, μια κατ’ εξοχήν ιδιωτική υπόθεση που λάμβανε χώρα σε έναν δημόσιο χώρο – όπως σήμερα καταφεύγουμε στα γυμναστήρια με σάουνες και υδρομασάζ, σε ένα απόσπασμα που αντλήθηκε από ένα σημαντικό συλλογικό έργο.
Πλειάδα ιστορικών
Πρόκειται για την «Ιστορία της ιδιωτικής ζωής», που φέρει την επιμέλεια του Paul Veyne, συγκροτήθηκε υπό την επίβλεψη δύο μεγάλων Γάλλων ιστορικών, των Philippe Aries και Georges Duby, ενώ τις μελέτες που το απαρτίζουν υπογράφουν έγκυροι ιστορικοί με ιδιαίτερη αφηγηματική δεινότητα: Peter Brown, Evelyn Patlagean, Michel Rouche, Yvon Thebert και Paul Veyne.
Οι Αριές και Ντιμπί είναι γνωστοί στο υποψιασμένο ελληνικό αναγνωστικό κοινό: ο Αριές από τα εκπληκτικά του έργα πάνω στη σχέση του ανθρώπου με τον θάνατο μέσα στην Ιστορία και ο Ντιμπί από τα επίσης μοναδικά του έργα πάνω στην ιστορία του Μεσαίωνα.
Στον ανά χείρας τόμο (αριθμεί σχεδόν επτακόσιες σελίδες), ο οποίος κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Κέδρος (μτφρ. Βασίλη Πατσογιάννη), οι συγγραφείς επιχειρούν μιαν άκρως συναρπαστική αναδρομή σε αυτό που συνιστούσε ιδιωτική ζωή από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έως τον δυτικό Μεσαίωνα και το Βυζάντιο, για να καταλήξει στα τέλη της πρώτης χιλιετίας μ.Χ. (στην πρωτότυπη έκδοση, ο συγκεκριμένος τόμος είναι ο πρώτος από τους πέντε συνολικά – είθε οι εκδόσεις Κέδρος να τολμήσουν και να κυκλοφορήσουν στα ελληνικά και τους υπόλοιπους).
Οπως γράφει στον πρόλογο ο Ζορζ Ντιμπί, η «εξαιρετική πράγματι ιδέα να παρουσιαστεί στο ευρύ κοινό μια ιστορία της ιδιωτικής ζωής ανήκει στον Michel Winock. Η ιδέα ενθουσίασε τον Philippe Aries, που ανέλαβε την ευθύνη του όλου εγχειρήματος. […] Ηταν όντως ένα ιδιαίτερα παράτολμο ταξίδι. Σε περιοχές ολότελα παρθένες. Κανένας πριν από εμάς δεν είχε καν εντοπίσει και επιλέξει το υλικό της έρευνας, που, εκ πρώτης όψεως, έμοιαζε πληθωρικό, αλλά διάσπαρτο σε διάφορες κατευθύνσεις». Ο Ντιμπί υπογραμμίζει ότι η έρευνα επικεντρώθηκε στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού, ενώ ο Πολ Βεΐν σημειώνει στην εισαγωγή ότι συνολικά το βιβλίο καλύπτει οκτώ έως δέκα αιώνες ιδιωτικής ζωής, από τον Καίσαρα και τον Αύγουστο μέχρι τον Καρλομάγνο και τους Κομνηνούς στην Κωνσταντινούπολη.
«Οσα εκτίθενται μέσα σε τούτο το βιβλίο θέτουν κατ’ ουσίαν πολύ περισσότερα ερωτήματα από τις απαντήσεις που δίνουν», παρατηρεί ο Ντιμπί, προσθέτοντας: «Ελπίζουμε τουλάχιστον να κεντρίσουν την περιέργεια ορισμένων και να παρακινήσουν ακόμη περισσότερους ερευνητές να συνεχίσουν τη δουλειά αυτή, να εξερευνήσουν καινούργιες περιοχές και να σκάψουν σε βάθος εκεί όπου εμείς απλώς και μόνο σαρώσαμε την επιφάνεια».
Το συλλογικό αυτό έργο διερευνά μια ιδιαίτερη περιοχή η οποία, όπως σημειώνει ο Ντιμπί, έχει σαφή όρια και είναι «αφιερωμένη σ’ εκείνο το κομμάτι της ύπαρξης που σε όλες τις γλώσσες λέγεται «ιδιωτικό», μια ζώνη ασφαλή που προσφέρεται για αναδίπλωση, για απόσυρση. Μια ζώνη όπου κανείς αποθέτει τα όπλα και μειώνει τις αντιστάσεις που οφείλει να κρατά στον δημόσιο βίο, μια περιοχή όπου κανείς ηρεμεί και βολεύεται, «χαλαρά», χωρίς το κέλυφος της επίδειξης που τον προστατεύει από τα έξω».
Μπορεί τα ρωμαϊκά λουτρά να συνιστούν πτυχή του δημοσίου βίου στον οποίο όμως παρεισφρέει ο ιδιωτικός (όπως το να πας στο γυμναστήριο σήμερα, έτσι και το να πας στα λουτρά τότε ήταν καθαρά προσωπικές, ατομικές επιλογές και λειτουργίες που απλώς συνέβαιναν σε ένα δημόσιο χώρο) και μπορεί η συνήθεια των λουτρών και του σημερινού γυμναστηρίου εκ πρώτης όψεως να μοιάζουν, περισσότερες όμως είναι οι διαφορές που προκύπτουν στο τι εννοούσαν κάποτε οι δυτικές κοινωνίες ως ιδιωτικό και στο πώς το βίωναν.
Απολαύσεις, υπερβολές
Από τις απολαύσεις και τις υπερβολές των Ρωμαίων έως την εμφάνιση της Εκκλησίας και της λατρείας-φόβου της σάρκας, τις μεταβολές της οικιακής αρχιτεκτονικής και τις νέες αντιλήψεις περί εαυτού, περί σώματος και φθοράς στον δυτικό Μεσαίωνα και στο Βυζάντιο, προκύπτει ότι η ιδιωτική ζωή δεν ήταν στο απυρόβλητο που, θεωρητικά έστω, είναι σήμερα.
Βεβαίως, αυτή η έννοια του απυρόβλητου σηκώνει πολύ νερό. Σε μια εποχή κατά την οποία τα κινητά τηλέφωνα και τα ηλεκτρονικά μηνύματα σημαίνουν μια σχεδόν απόλυτη διαθεσιμότητα είτε σε συγγενείς και συντρόφους είτε σε προϊσταμένους και συνεργάτες, και σε μια εποχή με σωρεία τηλεοπτικών εξομολογήσεων ή με εθελούσιες αναρτήσεις στο Διαδίκτυο προσωπικών στιγμών ζευγαριών, η έννοια του ιδιωτικού είναι σεβαστή μεν σήμερα, την ίδια στιγμή όμως μετατρέπεται σε μια ολοένα και περισσότερο ρευστή έννοια. Συνεπώς, η «Ιστορία της ιδιωτικής ζωής» δεν παρουσιάζει διαχρονικό ενδιαφέρον μόνον, αλλά είναι και επίκαιρη καθώς προσφέρεται για συγκρίσεις και αναστοχασμό πάνω ακριβώς στο θέμα της ιδιωτικής σφαίρας.