ΧΕΡΜΑΝ ΜΕΛΒΙΛ
Τρεις απόκληροι
μετ.: Μένης Κουμανταρέας
εκδ. Καστανιώτης, σελ. 156
O «Μόμπι Ντικ», του Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891), είναι, σύμφωνα με τον κριτικό Χάρολντ Μπλουμ, ένα από τα λιγοστά έργα που εύλογα διεκδικούν τον χαρακτηρισμό του αμερικανικού εθνικού έπους. Ηρωας του αρχετυπικού αυτού μυθιστορήματος είναι ο καπετάν Αχαάβ, ένας τραγικός πρωταγωνιστής που συγγενεύει με τον σαιξπηρικό Μάκβεθ και τον Σατανά του Μίλτον. Αλύγιστος στην επιθυμία εκδίκησης προς τον Μόμπι Ντικ, την άτρωτη λευκή φάλαινα, ο προμηθεϊκός Αχαάβ μας σαγηνεύει ακόμη και όταν εναντιωνόμαστε στη μονομανία του.
Κι όμως, αυτό το λογοτεχνικό αριστούργημα παραμένει σχετικά αγνοημένο από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, παρά την εξαιρετική μετάφραση και τον ενδελεχή σχολιασμό του από τον Α. Κ. Χριστοδούλου, ίσως εξαιτίας του ιδιόρρυθμου μελβιλικού υφολογικού ιδιώματος, ίσως πάλι εξαιτίας της φαλαινοθηρίας ως θεματικής επιλογής.
Ωστόσο, με τις τρεις ιστορίες που επιλέγει και μεταφράζει άψογα ο Μένης Κουμανταρέας, μας δίνεται μια νέα ευκαιρία να γνωρίσουμε τον βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό του Μέλβιλ, τόσο μοναχικό και ακατανόητο στην εποχή του, και να απολαύσουμε τη συνθετική πρωτοτυπία της αφηγηματικής του τέχνης. Ανάμεσα στις τρεις ιστορίες, ξεχωρίζει η αινιγματική νουβέλα «Μπάρτλεμπι, ο γραφιάς», που έχει προκαλέσει ένα πλήθος θεωρητικών και κριτικών ερμηνευτικών προτάσεων. Πρωταγωνιστής, ο «λυμφατικός και επίμονος» αντιγραφέας Μπάρτλεμπι, ο οποίος, ξαφνικά και απροειδοποίητα, χωρίς καμιά δικαιολογία, αρνείται να εκτελέσει τα καθήκοντά του στο δικηγορικό γραφείο όπου εργάζεται, απαντώντας στις εντολές του εργοδότη του με τη στερεοτυπική όσο και εκ των υστέρων εμβληματική φράση «θα προτιμούσα όχι».
Προβληματίζει
Οπως τονίζει ο Κουμανταρέας στο μεστό και κατατοπιστικό εισαγωγικό του σημείωμα, ο Μπάρτλεμπι είναι ο πιο σιβυλλικός χαρακτήρας του Μέλβιλ κι αυτός που έχει προβληματίσει περισσότερο κριτικούς και φιλοσόφους.
Μια ερμηνευτική προσέγγιση που αντλεί στοιχεία από τη βιογραφία του Μέλβιλ προτείνει την αλληγορική ανάγνωση της νουβέλας για εκείνους τους δημιουργούς που αρνούνται να υποτάξουν την τέχνη τους στις επιταγές της αγοράς, όπως ακριβώς συνέβη με τον ίδιο τον Αμερικανό συγγραφέα, όταν μετά την έκδοση των πρώτων του δημοφιλών μυθιστορημάτων περιπέτειας αρνήθηκε να ακολουθήσει την πετυχημένη αυτή συνταγή, με αποτέλεσμα να γνωρίσει την απαξίωση του αναγνωστικού κοινού και την οικονομική ανασφάλεια.
Μια μαρξιστική ερμηνεία της ιστορίας δίνει έμφαση στην αλλοτριωμένη εργασία του πρωταγωνιστή, ο οποίος υποχρεώνεται στην επαναλαμβανόμενη ρουτίνα της αντιγραφής επίσημων κειμένων, δηλ. υποθηκών, τίτλων ιδιοκτησίας κ.λπ.
Στο ίδιο μήκος κύματος, οι Χαρτ και Νέγκρι στην «Αυτοκρατορία» εντάσσουν τον χαρακτήρα του Μπάρτλεμπι στη μακρά παράδοση της άρνησης της εργασίας και της εξουσίας. Αλλά και o Ιταλός φιλόσοφος Αγκάμπεν διαβλέπει την εντονότερη ένσταση εναντίον της αρχής της κυριαρχίας στον αντιήρωα του Μέλβιλ που, με το ξεχωριστό του «θα προτιμούσα όχι», ωθεί στα όρια την απορία της κυριαρχίας χωρίς να κατορθώνει να απαλλαγεί από το ανάθεμά της (Homo sacer).
Πιο πρόσφατα, ο Κώστας Δουζίνας χρησιμοποιεί τη σκοτεινή φιγούρα του Μπάρτλεμπι ως ερμηνευτικό εργαλείο για να κατανοήσει την ιδιότυπη και «επίμονη αρνητικότητα» που χαρακτήριζε την εξέγερση της νεολαίας τον Δεκέμβρη 2008.
Η πολύσημη και υπαινικτική κλασική νουβέλα του Μέλβιλ δεν πρέπει ωστόσο να επισκιάζει τη λογοτεχνική αρτιότητα των δύο άλλων διηγημάτων που συμπεριλαμβάνονται στον παρόντα τόμο. Τόσο ο «Βιολιστής», ένα παιδί-ιδιοφυΐα που χάνει το χάρισμά του σε ώριμη ηλικία, όσο και ο άλλοτε πλούσιος και σήμερα πένητας «Τζίμι Ρόουζ» είναι μυθοπλαστικοί συγγενείς του Μπάρτλεμπι, αφού με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και οι τρεις γνωρίζουν τη σκληρότητα και την αναλγησία που επιφυλάσσει η κοινωνία απέναντι στους απόκληρους της ζωής.
Δικαίως, λοιπόν, ο Μένης Κουμανταρέας επιλέγει να «στεγάσει» τις τρεις αυτές αξεπέραστες ιστορίες κάτω από τον γενικό τίτλο «Τρεις απόκληροι», προσφέροντάς μας μια σπάνια αναγνωστική απόλαυση.