Στη σκηνή κυριαρχούν δύο στοιχεία. Στο βάθος, το υπερμεγεθυμένο πορτρέτο του Ιησού, το αναγεννησιακό έργο του σπουδαίου Ιταλού ζωγράφου Αντονέλο ντα Μεσίνα. Σε όλη την έκταση του δαπέδου περιττώματα, που αφήνει άθελά του ο ηλικιωμένος πατέρας, ο οποίος πάσχει από ακράτεια. Ο γιος αναλώνεται να καθαρίζει. Ο κόπος μάταιος. Τα αποτυπώματα υπάρχουν παντού. «Επέλεξα το έργο του Ντα Μεσίνα γιατί είναι το πορτρέτο ενός ανθρώπου, δεν υπάρχει ο συμβολισμός του θείου, είναι ένα ανθρώπινο πρόσωπο, στην παράδοση του «Ιδού ο άνθρωπος»», εξηγεί ο Καστελούτσι. «Σε αυτήν την περίπτωση αντιστρέφουμε τον τρόπο που βλέπει ο θεατής. Ποιος κοιτάζει ποιον, αυτό είναι το ερώτημα. Κοιτάζουμε και την ίδια στιγμή μας κοιτάζουν. Υπάρχει μια ανακύκλωση του βλέμματος. Είναι ένα βλέμμα κριτικό, αλλά με κατανόηση, τρυφερό και την ίδια στιγμή μελαγχολικό.
– Για την ανθρώπινη συνθήκη;
– Ασφαλώς. Αλλά την ίδια στιγμή είναι και καθησυχαστικό. Είναι σα να μας λέει: «Ολα θα πάνε καλά… μην ανησυχείς». Αν και μπροστά στα μάτια μας ο γιος βιώνει μια καταστροφή. Δεν μπορεί να καθαρίσει με τίποτα τα περιττώματα. Είναι ένας αγώνας ανάμεσα σε δύο δυνάμεις: η μία είναι η βρωμιά, τα σκατά και η άλλη η νεότητα, η δύναμη της ζωής. Τα σκατά, έχουν και μια μεταφορική σημασία, αν θέλετε: είναι μια διαρκής μετακίνηση από την πραγματικότητα στη μη πραγματικότητα. Μια διαρκής μετατόπιση στην ιστορία της Τέχνης, από την αναγεννησιακή ζωγραφική στη σύγχρονη, εντελώς αφαιρετική, εννοιακή τέχνη. Ο Ντα Μεσίνα και μπροστά ένα δάπεδο γεμάτο περιττώματα.
– Πως ξεκίνησε η ιδέα του έργου;
– Από τον Αντονέλο ντα Μεσίνα. Και με βάση αυτό εμπνεύστηκα μια ιστορία αγάπης. Είναι μια ιστορία αγάπης ανάμεσα στον πατέρα και στον γιο, έστω κι αν μοιάζει τόσο σκληρή. Τα περιττώματα είναι η κληρονομιά του πατέρα, όλων των πατέρων. Υπάρχει ακόμη και μια πολιτική ανάγνωση. Η νέα γενιά είναι υποχρεωμένη να καθαρίσει τα σκατά των γεννητόρων της.
– Η οικονομική κρίση λοιπόν;
– Δεν σκέφτηκα ούτε μια στιγμή την οικονομική κρίση αλλά γιατί όχι; Μπορούμε να σκεφτούμε ακόμη και τη μόλυνση του περιβάλλοντος ή την πυρηνική απειλή. Ο,τι έχουν κληρονομήσει οι νεότερες γενιές από τους προπάτορές τους. Από θεολογική άποψη επίσης, η σχέση ανάμεσα στον πατέρα και στον γιο, είναι μια αναφορά στον Θεό και στο δημιούργημά του. Και στην αδυναμία και των δύο. Είναι απολύτως εξαρτημένοι ο ένας από τον άλλον.
– Πώς σας επηρεάζει η κρίση και πώς την αντιμετωπίζετε;
– Είμαι σαν σφουγγάρι. Απορροφώ όλες τις εντάσεις κοινωνικές, πολιτικές, κ.ο.κ. Αλλά δεν είμαι σχολιαστής. Δεν είναι αυτός ο τρόπος που δουλεύω στο θέατρο. Δεν είναι σωστό να δείχνεις μια ιδέα, ένα μήνυμα. Αυτή είναι μια άσκηση που απευθύνεται στον θεατή. Ασφαλώς δεν κάνω ένα θέατρο καθαρά στρατευμένο, αλλά κατά μία έννοια είναι στρατευμένο: από την πλευρά της ζωής. Ο μόνος τρόπος να οχυρωθούμε απέναντι στην κρίση είναι ο καθένας να μένει συγκεντρωμένος στη δουλειά του. Να συντηρεί το κομμάτι που τον αφορά. Είναι πολύ πιο αποτελεσματικό κατά τη γνώμη μου να αντιδράει κανείς με πραγματικότητα, με κομμάτια πραγματικότητας.
– Γιατί βάζετε τα παιδιά να πετούν χειροβομβίδες στο πορτρέτο του Ιησού;
– Είναι ένας τρόπος αφύπνισης της εικόνας. «Ακουσέ με είμαι εδώ, είμαι απέναντί σου», λένε τα παιδιά στον Ιησού. Ενα νεύμα που κάνει ένας αθώος, όπως τα παιδιά, απέναντι σε έναν άλλον αθώο. Είναι, θα λέγαμε, μια σκηνή αθωότητας. Και μια μορφή προσευχής. Με παράδοξο τρόπο προσευχής.
– Εσείς, προσεύχεστε;
– Δεν είμαι ικανός να προσευχηθώ. Αλλά ζηλεύω πολύ εκείνους που μπορούν. Μπορώ να καταλάβω τον Ιησού, αλλά όχι τον Θεό. Ο Ιησούς είναι άνθρωπος. Ασκεί μια μαγευτική δύναμη πάνω μου.
– Πού μπορούμε να δούμε τα ίχνη του Θεού;
– Παντού. Για παράδειγμα, ακόμη και μέσα στα σκατά. Και τα δύο προέρχονται από το βάθος της ύπαρξης, de profundis. Οταν λέμε ότι εγώ, το δημιούργημα, κατακρημνίστηκα, τι εννοούμε; Οτι έπεσα μέσα στα σκατά. Τι σημαίνει; Τον θάνατο, την ανθρώπινη συνθήκη, την καθημερινή ταπείνωση.
– Και η βιβλική φράση You are my shepherd («Είσαι ο ποιμένας μου») που εμφανίζεται πάνω στο πορτρέτο;
– Μια φράση που βρίσκω εξαιρετική. Είμαστε ποιμένες και έχουμε ανάγκη ενός ποιμένος. Αλλά η φράση που χρησιμοποιώ ισορροπεί ανάμεσα στο you are -you are not. Είναι αμφιλεγόμενη. Οπως το ανθρώπινο μονοπάτι ανάμεσα στην επιλογή και στην απουσία επιλογής, ανάμεσα στην πίστη και στην απώλεια της πίστης. Ο πατέρας ζητάει διαρκώς να συγχωρεθεί. Ντρέπεται για την καταστροφή που προκαλεί, κλαίει… Εχει ανάγκη, για να υπάρξει, να συγχωρεθεί. Και στη Βίβλο το ίδιο συμβαίνει. Ο πατέρας – δημιουργός έχει ανάγκη το δημιούργημά του. Χωρίς αυτό δεν υπάρχει. Είναι μια παράδοξη αδυναμία, αλλά θαυμάσια.
Οικεία κατάσταση
Λίγο πριν τελειώσει η συνέντευξη, στα παρασκήνια της Πειραιώς 260, αμέσως μετά την πρεμιέρα, η συζήτηση παίρνει (αναπόφευκτα ίσως) πιο προσωπικό χαρακτήρα: «Η κατάσταση που περιγράφω είναι οικεία σε πολλά σπίτια», λέει ο Ρ. Καστελούτσι. «Πολλοί θεατές έρχονται να με βρουν για να μου πουν ότι αντιμετωπίζουν παρόμοιες καταστάσεις με ηλικιωμένους γονείς. Εγώ δεν έζησα κάτι ανάλογο με τον πατέρα μου, γιατί πέθανε νέος, η αδελφή μου όμως είχε αυτήν την εμπειρία με τη μητέρα μας. Σε όλα τα σπίτια λίγο-πολύ… Είναι ανθρώπινο. Αναχωρούμε από τη γη σε αυτήν την κατάσταση. Ακόμη όμως κι έτσι υπάρχει ομορφιά και φως. Κι εγώ ίσως να ήθελα να είχα μπορέσει να περιποιηθώ τον πατέρα μου. Αλλά δεν είχα την τύχη…»