Το τραπέζι στο κέντρο του σαλονιού είναι γεμάτο σημειώσεις, καταλόγους από προηγούμενες εκθέσεις, χαρτιά που κρύβονται μέσα σε σελίδες βιβλίων. Καθώς κουβεντιάζουμε, η Ρένα Παπασπύρου τραβάει ένα από τη στοίβα, κάτι εξηγεί και μετά το χαρτί εξαφανίζεται και πάλι ανάμεσα στα αντικείμενα του τραπεζιού. Με την προετοιμασία της προσεχούς έκθεσης, η στοίβα ψήλωσε κι άλλο, με εικόνες, σχέδια και σκέψεις που έρχονται από παλιά, αλλά όπως συμβαίνει με όλο της το έργο, την απασχολούν ακόμη.
«Με απασχολούν πάντα», διευκρινίζει. «Ξαναγυρίζω διαρκώς στα πράγματα με τα οποία ξεκίνησα. Ισως τα αντιμετωπίζω με διαφορετικό τρόπο, αλλά παραμένουν τα ίδια». Απόλυτα συνεπής με όσα λέει -«κινούμαι πάντα στην ίδια περιοχή», εξηγεί για την καλλιτεχνική δουλειά της και την προσωπική της ζωή- εξακολουθεί να μένει στο Παγκράτι, όπου γεννήθηκε πριν από 73 χρόνια. Στο πατρικό της, ένα τυπικό διώροφο της δεκαετίας του ’30 με κήπο, άπλωνε τα παιχνίδια της στα μωσαϊκά του πατώματος, και άφηνε τη φαντασία της να δημιουργεί σχήματα στην πιτσιλωτή επιφάνεια. Αυτές οι συνειρμικές εικόνες, έγιναν αργότερα βασικό στοιχείο της εικαστικής της αναζήτησης.
Μεγαλώνοντας μετακόμισε, αλλά ποτέ δεν άφησε τη γειτονιά της στο Παγκράτι, παρά για μια σύντομη διαμονή στο Παρίσι. Εδώ, σε ένα διαμέρισμα της οδού Κρισίλα ζει και εργάζεται όλα αυτά τα χρόνια. Από αυτήν την εξώπορτα, έβγαινε κάθε πρωί για να πάει στην Σχολή Καλών Τεχνών, όπου δίδασκε, τον χειμώνα του 1980. Τότε άρχισε να δημιουργείται το υλικό για τις «Φωτοτυπίες απευθείας από την ύλη», που εκτίθενται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης από τον Μάιο.
«Αυτό ήταν το προσωπικό μου ημερολόγιο για δυο χειμώνες πριν από 30 χρόνια. Κατέγραφα την ημερήσια διαδρομή μου από το σπίτι μου στη Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, στους διαδρόμους της, στις αίθουσες και από εκεί στο στενό δωματιάκι με το φωτοτυπικό μηχάνημα, τις σκούπες, τις σφουγγαρίστρες και τους κουβάδες που άφηναν οι καθαρίστριες. Εκεί χωνόμουν κι εγώ με ό,τι έφερνα μαζί μου, ξύλα και φύλλα, μια σκουριασμένη λαμαρίνα, ένα κομμάτι άσφαλτο, σοβά, σχισμένα χαρτιά ή νάιλον. Εκείνη την εποχή είχα αρχίσει να συγκεντρώνω δείγματα υλικών -φορείς διαφορετικών καταστάσεων πάνω στις επιφάνειες- με σκοπό να συγκροτήσω δειγματολόγια υλών που προέρχονταν από ιδιωτικούς και δημόσιους τόπους της πόλης. Με αυτό τον σκοπό, έγιναν και οι φωτοτυπίες: να οικειοποιηθώ, μέσω της εικόνας, το στοιχείο της πόλης που ήθελα να κρατήσω εκείνη την ημέρα. Αμεσα, εύκολα, γρήγορα, σχεδόν μαγικά, αν σκεφτείτε πόσο χρόνο απαιτούσε εκείνη την εποχή η δημιουργία μιας εικόνας».
Ετσι γεννήθηκαν οι 130 φωτοτυπίες της έκθεσης: το υλικό ακουμπούσε απευθείας στην οθόνη του φωτοτυπικού και ακολουθούσε η φωτοτύπηση. Στην ίδια επιφάνεια ακούμπησαν τα χέρια και το πρόσωπο της καλλιτέχνιδος. «Το ανθρώπινο σώμα είναι μέρος του αστικού τοπίου, προσδιορίζει και προσδιορίζεται από τον χώρο, τον διαμορφώνει και διαμορφώνεται από αυτόν», σημειώνει η Ρένα Παπασπύρου. Και με τον δικό της τρόπο συλλέγει και αρχειοθετεί τον κάτοικο της πόλης, ως στοιχείο του τοπίου της πόλης που προσπαθεί να συνθέσει.
Με όραμα για το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
«Σταμάτησα τις φωτοτυπίες στα μέσα του 1981, όταν αλλάζοντας η τεχνολογία, άλλαξαν τα μηχανήματα και, κυρίως, το χαρτί. Ετσι, χάθηκαν τα εξαίσια κοντράστα του άσπρου – μαύρου που μου θύμιζαν τα πλάνα των film noirs, και αυτή η ανεπανάληπτη γυαλάδα του χαρτιού». Με το δημοσιογραφικό κασετόφωνο πλέον κλειστό, ξεφυλλίζουμε καταλόγους από παλιές εκθέσεις με ωραίες ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Ηταν η εποχή που όσοι περαστικοί έβλεπαν τη Ρένα Παπασπύρου να αποσπά έναν τοίχο μπροστά στο κοινό -σε μια από τις πρώτες αστικές δράσεις της Αθήνας, στο Παγκράτι στην οδό Στίλπωνος 7, τέλη της δεκαετίας του ’70- και να φέρνει την αποσπασμένη επιφάνεια μέσα στον εκθεσιακό χώρο, ονόμαζαν τη δουλειά της, «αυτά τα πράγματα».
Εκτοτε και χάρη στους καλλιτέχνες της γενιάς της, το εικαστικό μας λεξιλόγιο διαφοροποιήθηκε και πλούτισε εννοιολογικά. Σήμερα, η ομότιμη πλέον καθηγήτρια της ΑΣΚΤ είναι μέλος του Δ.Σ. του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Τι θα ήθελε να προσφέρει απ’ αυτήν τη θέση; «Εφικτά πράγματα: Να στηρίζεται η λειτουργία του Μουσείου, να συνεχίζει να δουλεύει με κύρος και αξιοπρέπεια ως χώρος συλλογής και καταγραφής των σύγχρονων εικαστικών δραστηριοτήτων και ακόμα ως χώρος παιδείας για τους νέους καλλιτέχνες και γνώσης για το κοινό. Μακάρι να μπορέσω να βοηθήσω».
Το παιχνίδι των κρυμμένων εικόνων
Σε μια πλευρά του εργαστηρίου της, από το ταβάνι μέχρι το πάτωμα, «τρέχει» σαν άλλο δέρμα, μια εικαστική σύνθεση όλο μικροσκοπικά πρόσωπα και κινούμενες εικόνες, που η μία χάνεται μέσα στην άλλη. Στο πάτωμα, μωσαϊκά πλακάκια, στον πάγκο, κομμάτια αποτοίχισης. Οσο περισσότερο κοιτάζει κανείς αυτές τις επιφάνειες, τόσο πιο πλούσιες αποδεικνύονται, σαν το δικό μας και το δικό της παιδικό παιχνίδι που γέμιζε με φανταστικές ιστορίες τη μεσημεριανή πλήξη, ακολουθώντας τις γραμμές του σοβά στον τοίχο ή τις τελίτσες στα πατώματα.
Το έργο της Ρένας Παπασπύρου είναι διακριτό, συνεπές, επίμονο. Συνεχώς η ίδια επιδίωξη, η καταγραφή του αστικού τοπίου. Ολα ξεκίνησαν από τις ξαφνικές αστραπές του φωτός που δημιουργούσαν τη νύχτα τα φανάρια των περαστικών αυτοκινήτων έξω από το παράθυρό της. Το φως που έμπαινε στο δωμάτιο μεταμόρφωνε σχεδόν μεταφυσικά τον χώρο, και εκείνη προσπάθησε να αναπαράγει αυτήν τη μεταμόρφωση, χρησιμοποιώντας ένα μικρό προτζέκτορα και τα ειδικά, κίτρινα τότε, φωτοτυπικά χαρτιά. Μέσω αυτής της διαδικασίας ανακάλυψε για πρώτη φορά την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα των στοιχείων κάθε επιφάνειας, που τα ονόμασε «επεισόδια» και αποτελούν έκτοτε τον πυρήνα της δουλειάς της.
«Οι πρώτες φωτοτυπίες έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, εδώ στο σαλόνι του σπιτιού. Από τότε με ενδιαφέρει η επιφάνεια ως φορέας εικόνων. Πρόκειται για μια συνειρμική στάση απέναντι στην ύλη. Η χρήση του υλικού, το ανθρώπινο ίχνος, με άλλα λόγια το χρηστικό μέρος της επιφάνειας, γεννά εικόνες. Η διαδικασία αυτής της γέννησης είναι ιδιαίτερα γοητευτική, επειδή αντανακλά την εσωτερική κατάσταση του θεατή: τι θα διαλέξει να δει, πώς θα δρομολογήσει τη σύνθεση της εικόνας, τι θα απορρίψει. Πρόκειται για ένα συνειρμικό εσωτερικό ταξίδι που πραγματοποιείται με υλικά καθημερινά και ευτελή».
Το ίδιο θα μπορούσε να πει κανείς και για τις φωτοτυπίες της έκθεσης: φτηνό χαρτί και εικόνες που γεννήθηκαν αυτόματα, χωρίς τις δυνατότητες σύνθεσης μιας φωτογραφικής μηχανής. Από την παρούσα έκθεση στο ΕΜΣΤ, δυστυχώς θα λείπει εκείνο το παλιό φωτοτυπικό μηχάνημα της Σχολής Καλών Τεχνών, που παρά το επίμονο ψάξιμο δεν βρέθηκε πουθενά.
Προφανώς, κάποιο πρωτόκολλο καταστροφής το εξαφάνισε – η τεχνολογία του είχε πλέον ξεπεραστεί. Παρ’ όλα αυτά, το φωτοτυπικό μηχάνημα, η απλούστερη, άσημη και μάλλον παρεξηγημένη συσκευή παραγωγής εικόνας, αντιγράφει με εξαιρετική σαφήνεια την επιφάνεια κάθε αντικειμένου, ενώ η μεγάλη αντίθεση άσπρου – μαύρου και το σκληρό φως, μπορούν να αποδώσουν τις απειροελάχιστες λεπτομέρειές του στα φωτισμένα σημεία.
Η έκθεση της Ρένας Παπασπύρου «Φωτοτυπίες απευθείας απ’ την ύλη, 1980-1981» σε πρόλογο Σταμάτη Σχιζάκη και Ρένας Παπασπύρου (εκδόσεις Futura) στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Β. Γεωργίου Β 17-19, τηλ.: 210-92.42.111, www.emst.gr) διαρκεί έως τις 18 Σεπτεμβρίου.