ΜΙΡΑ ΜΠΑΡΤΟΚ
Το παλάτι των αναμνήσεων
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 464
«Το παλάτι των αναμνήσεων», μολονότι ευπώλητο βιβλίο στην Αμερική, εδώ ακόμη δεν έχει περιβληθεί με την προσοχή που του αξίζει. Πρόκειται για μια αληθινή ιστορία, ένα συγκλονιστικό ανάγνωσμα λιτό αλλά πολυεπίπεδο: η καταξιωμένη Αμερικανίδα συγγραφέας παιδικών βιβλίων και ζωγράφος Μίρα Μπάρτοκ περιγράφει την οδυνηρή σχέση με τη σχιζοφρενή μητέρα της, μια ευφυή πιανίστα που κατέληξε άστεγη, να κοιμάται σε πάγκους αεροδρομίων ή να βρίσκει προσωρινά καταφύγιο σε άσυλα. Το αφήγημα ξεκινά με τη συγγραφέα να επισκέπτεται την 80χρονη ετοιμοθάνατη μητέρα της, την οποία είχε να δει 17 ολόκληρα χρόνια, σε ένα νοσοκομείο στο Κλίβελαντ. Πεθαίνει, αργά και βασανιστικά από καρκίνο. «Παρότι ήταν πλέον ηλικιωμένη, στο μυαλό μου εξακολουθούσε να είναι η ανισόρροπη γυναίκα που περπατάει στο δρόμο κραδαίνοντας ένα μαχαίρι· η γυναίκα που σου φωνάζει χυδαιότητες στο πάρκο, που σε ακολουθεί σε στενά δρομάκια ανάβοντας σπίρτα στα μαλλιά σου».
Εγκατέλειψαν το σπίτι
Η Μίρα Μπάρτοκ και η αδελφή της, Νατάλια Ρέιτσελ Σίνγκερ, αναγκάστηκαν γύρω στα είκοσί τους χρόνια να εγκαταλείψουν την οικογενειακή εστία και να αλλάξουν το όνομά τους προκειμένου να ξεφύγουν από την ελεγκτική, καταπιεστική, τρομακτική επίδραση της μητέρας τους. Στα επικλητικά της γράμματα, κραυγές αγωνίας αλλά και ποιητικές καταβυθίσεις στην τρέλα -τα οποία παρατίθενται στο βιβλίο- δεν απάντησαν ποτέ. Αργότερα, θα ανακαλύψουν τα ημερολόγια της μητέρας τους και θα γοητευτούν από τη λοξή, συγκινητική ματιά που έστελνε προς τον κόσμο μια γυναίκα η οποία υπήρξε πολύ χαρισματική, πολύ όμορφη και πολύ μόνη μέσα στο σκοτάδι του μυαλού της. Αν και το θέμα του βιβλίου είναι ασυνήθιστο, πάντα γοήτευαν οι ιστορίες με ηρωίδες ψυχικά πάσχουσες (βλ. τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη, τον μύθο της Ζαν ντ’ Αρκ, την Μπλανς Ντιμπουά στο «Λεωφορείο ο πόθος», τη διαταραγμένη χορεύτρια στον «Μαύρο κύκνο» του Ντάρεν Αρονόφσκι και φυσικά τα σπαρακτικά βιβλία της Μαργαρίτας Καραπάνου, που αποτυπώνουν με ποιητικό σθένος την ψυχική διαταραχή).
Πέρα από τις ψυχικές ασθένειες (που ακόμη και σήμερα παραμένουν ένα θέμα-ταμπού για την κοινωνία), το «Παλάτι των αναμνήσεων» εξερευνά τις οικογενειακές σχέσεις και ταυτόχρονα αναλύει τη λειτουργία του εγκεφάλου και της μνήμης. «Ο βραβευμένος με Νομπέλ νευροεπιστήμονας Ερικ Καντέλ λέει ότι είμαστε αυτοί που είμαστε χάρη σε όσα μαθαίνουμε και σε όσα θυμόμαστε», γράφει η συγγραφέας στο βιβλίο. Για μια γυναίκα ωστόσο, όπως η Μπάρτοκ, που η μνήμη της υπέστη βλάβη (στα 40 της τραυματίστηκε σοβαρά στο κεφάλι σε τροχαίο), οι μνημονικές της ικανότητες είναι αξιοθαύμαστες. Θυμάται με κάθε λεπτομέρεια τα παιδικά της χρόνια: από το τι βιβλία υπήρχαν στοιβαγμένα στη βιβλιοθήκη των γονιών της μέχρι το τι λουλούδια είχε φυτέψει στην αυλή του ο αλκοολικός παππούς της. «Ετσι δεν λειτουργεί η μνήμη;», αναρωτιέται η Μ. Μπάρτοκ. Και συνεχίζει, δίνοντας θεωρητικά μια ερμηνεία για τον τρόπο συγγραφής των απομνημονευμάτων της: «Κοιτάζουμε κάτι -έναν πίνακα, μια πέτρα, ένα πουλί- και μια ανάμνηση έρχεται στην επιφάνεια, κι ύστερα η πρώτη μας οδηγεί σε μια δεύτερη, κι η δεύτερη σε μια τρίτη. Η μνήμη δεν είναι μόνο μεταβλητή, είναι συνειρμική».
Βασανιστικές ενοχές
Μέσα από τα φλας μπακ και την καταβύθιση στο παρελθόν, η καλλιτέχνις προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις βασανιστικές ενοχές της και συνάμα να εκφράσει την αγάπη προς τη μητέρα της. Οπως λέει και η ίδια, τα παιδιά των σχιζοφρενών σηκώνουν μεγάλο ψυχολογικό φορτίο: είναι θεματοφύλακες των μυστικών, «εκείνοι που δεν θέλουν να καταλάβεις ότι κάτι δεν πάει καλά». Η Μίρα Μπάρτοκ, όμως, γράφοντας τούτο το βιβλίο δεν ενδιαφέρεται για το «τι θα πει ο κόσμος» – αντίθετα, κοινωνώντας την ιστορία της σε άλλους, επιχειρεί να επουλώσει τις δικές της πληγές. Το πιο δυνατό μήνυμα αυτού του χρονικού είναι ίσως η εκδήλωση συμπόνιας προς τον συνάνθρωπό μας και ταυτόχρονα η αποδαιμονοποίηση της σχιζοφρένειας.