Εως πριν από λίγα χρόνια, η είσοδος στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας ήταν δωρεάν. Η κρίση οδήγησε το υπουργείο Εθνικής Αμυνας στην εισαγωγή συμβολικού εισιτηρίου: δύο ευρώ οι ενήλικοι, ένα ευρώ οι φοιτητές και τα παιδιά. Στις 17 Απριλίου, όμως, οπότε και ήταν η Διεθνής Ημέρα Μνημείων, η είσοδος στο Πολεμικό Μουσείο (Π.Μ.) ήταν δωρεάν. Οπως μας είπαν στρατεύσιμοι που υπηρετούν εκεί, το μουσείο πλημμύρισε από κόσμο. Πρώτη φορά είδαν τόσο πολλούς Ελληνες μαζεμένους εντός του εκθεσιακού χώρου. Πρέπει να πέρασαν την κεντρική πύλη γύρω στα τριακόσια άτομα. Ανάμεσά τους οι παραδοσιακοί τουρίστες, που είναι και οι πιο σταθεροί επισκέπτες του Π.Μ. «Οταν λέγαμε στους ξένους ότι η είσοδος είναι δωρεάν, κάποιοι επέμεναν να πληρώσουν. Ελεγαν ότι ήθελαν να στηρίξουν την Ελλάδα», μας είπε ένας στρατεύσιμος.
Ελλείψεις προσωπικού
Εκείνο το πρωινό, Ελληνες επισκέπτες συνέχισαν να έρχονται ακόμα και αργά, λίγο πριν από τις δύο, οπότε και το Π.Μ. κλείνει τις πύλες του (είναι ανοιχτό από τις 9 έως τις 2, καθημερινά, πλην Δευτέρας). Οπως ήταν φυσικό, κάποιοι γκρίνιαξαν. Δεν μπορούσε όμως να γίνει διαφορετικά. Το Π.Μ. δεν υπάγεται στο υπουργείο Πολιτισμού. Ακολουθεί, κατά κάποιον τρόπο, ωράρια στρατιωτικής μονάδας και όπως μας εξήγησε η έφορος κ. Μαρία Κυριτσάκη, το ωράριο των πολιτικών υπαλλήλων δεν είναι κυλιόμενο όπως σε άλλα μουσεία, συνεπώς δεν είναι δυνατόν το Π.Μ. να συνεχίσει τη λειτουργία του έως το απόγευμα. Δεν είναι μόνον αυτό όμως. Πριν από μερικά χρόνια, στο Π.Μ. εργάζονταν πολιτικοί υπάλληλοι ως φύλακες καθώς επίσης σε άλλες θέσεις εργασίας. Τώρα πια έχουν συνταξιοδοτηθεί και δεν έχουν αντικατασταθεί. Στην ουσία, τον ρόλο της φύλαξης έχουν αναλάβει οι στρατεύσιμοι, οι οποίοι, πράγματι, γυροφέρουν τις αίθουσες ελέγχοντας και επικοινωνώντας (όχι χωρίς θόρυβο είναι η αλήθεια) με γουόκι τόκι, με άλλους συναδέλφους τους που βρίσκονται σε άλλα σημεία του μουσείου.
Η σκληρή πραγματικότητα είναι ότι τη μνήμη της πολεμικής ιστορίας της χώρας προσπαθεί να διαφυλάξει ζωντανή μια μικρή ομάδα στρατιωτικών, κληρωτών και εργαζομένων, κάνοντας ο καθένας ό,τι μπορεί. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει μόνιμος υπάλληλος με σπουδές Ιστορίας στο Π.Μ., με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να γίνει επίσημη αξιολόγηση σε υλικό που έχει προσφερθεί στο Π.Μ. από δωρεές (στη συντριπτική τους πλειονότητα, τα εκθέματα αποτελούν προσφορές από ιδιώτες, συλλέκτες, συγγενείς απόστρατων αξιωματικών κτλ.). Κάποια μελέτη γίνεται από στρατεύσιμους με σχετικές σπουδές, δεν υπάρχει όμως πια ο ιστορικός που θα επιβλέψει και θα συντονίσει την ομάδα των στρατεύσιμων.
Τα καλά νέα είναι ότι το Π.Μ. είναι ένα από τα πιο πλούσια μουσεία που διαθέτει η χώρα – ειδικά αν αναλογιστεί κανείς το συμβολικό αντίτιμο, συγκριτικά μάλιστα με άλλα μουσεία στην Αθήνα. Πέρα όμως από τα εκθέματα αυτά καθαυτά, το Π.Μ. διαθέτει εξαιρετικό φωτογραφικό αρχείο καθώς επίσης ιστορικό αρχείο (βιβλιοθήκη, ιστορικά έγγραφα κ.ά.). Και τα δύο αρχεία είναι ανοιχτά σε κάθε ενδιαφερόμενο κάθε Τρίτη και Πέμπτη. Οι φωτογραφίες είναι χωρισμένες ανά ιστορική περίοδο και μπορεί ο ερευνητής να επιλέξει βάσει κωδικών και οι υπεύθυνοι του Π.Μ. τις αντιγράφουν ηλεκτρονικά σε CD έναντι ενός επίσης συμβολικού αντιτίμου.
Εγκαίνια το 1975
Τα εγκαίνια του Π.Μ. πραγματοποιήθηκαν τον Ιούλιο του 1975. Η ιδέα για τη δημιουργία του είχε πέσει καταμεσής της δικτατορίας. Ωστόσο, το Π.Μ. δεν φέρει τίποτα από εκείνη τη μελανή περίοδο της ιστορίας μας. Επισήμως, η αποστολή του είναι να συγκεντρώνει, να φυλάσσει και να παρουσιάζει κάθε είδους πολεμικά κειμήλια και ενθύμια της ελληνικής ιστορίας, από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, καθώς επίσης η μελέτη, η τεκμηρίωση και η προβολή των αγώνων του έθνους, κάτι που πραγματοποιείται και με περιοδικές εκθέσεις, συνέδρια, συντήρηση μνημείων κ.ά.
Στην πραγματικότητα, το Π.Μ. είναι ένας «γνωστός άγνωστος» μέσα στο κέντρο της πρωτεύουσας. Ολοι ξέρουν τι είναι το ογκώδες, κυβοειδές κτίριο στη συμβολή Βασ. Σοφίας και Ριζάρη 2, σχεδόν κανένας όμως δεν γνωρίζει τι περιέχει το κτίριο (επί τη ευκαιρία, η αρχιτεκτονική γραμμή του κτιρίου προκαλεί έως και σήμερα διχογνωμίες: κάποιοι το απεχθάνονται, άλλοι το βρίσκουν ελκυστικό και συνεπές ως προς το περιεχόμενό του).
Εμφύλιος και Κύπρος
Σε κάθε μας επίσκεψη στο Π.Μ. δεν βλέπουμε πολύ κόσμο. Εκτός από τους τουρίστες, συνήθως πατέρες με τους γιους τους. Εμείς το επισκεφθήκαμε ένα Σάββατο παρέα με τον ιστορικό Τάσο Σακελλαρόπουλο, υπεύθυνο των ιστορικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη και ειδικό στη σχέση στρατεύματος και πολιτικής-κοινωνίας, ειδικά κατά την περίοδο της δεκαετίας του ’40.
Ο Τ. Σακελλαρόπουλος είχε καιρό να έρθει στο Π.Μ. Θυμόταν ότι παλαιότερα, είχε δει ως έκθεμα το «Στεν με το οποίο εκτελέστηκε ο Ψαρρός. Υπήρχε και η σχετική λεζάντα». Εκθέματα σχετικά με την τραγική αυτή μορφή της Αντίστασης υπήρχαν αλλά όχι το εν λόγω όπλο. Γενικά, μια ιστορική περίοδος που παρουσιάζεται λειψά στο Π.Μ. είναι ο εμφύλιος πόλεμος. Πέρα από δύο προτομές του Ναπολέοντα Ζέρβα και του Στέφανου Σαράφη, καθώς και βιτρίνες με προσωπικά τους αντικείμενα, το λεπτό, καυτό θέμα του Εμφυλίου είναι στην ουσία ανύπαρκτο (παρότι στο φωτογραφικό αρχείο υπάρχει υλικό). Μια εξήγηση που δόθηκε από τους υπευθύνους του Π.Μ. είναι ότι, καθώς σχεδόν όλα τα εκθέματα προέρχονται από δωρεές, ουδείς έχει προσφέρει στο Π.Μ. κάτι που να σχετίζεται με την περίοδο 1944-49. Ο Τ. Σακελλαρόπουλος σχολιάζει: «Ας μην υπερβάλλουμε. Ακόμα και το ΚΚΕ πολύ πρόσφατα άρχισε να μιλάει για τον Εμφύλιο, και μάλιστα θετικά. Ολη την προηγούμενη περίοδο, για την Αριστερά γενικά, σημασία είχε η λήθη και η τόνωση της αντίστασης κατά την Κατοχή. Πράγματι, το σωστό θα ήταν να υπήρχε μια πλήρης ανάπτυξη όλων των θεμάτων της πολεμικής ιστορίας της Ελλάδος αλλά είναι κάτι πολύ δύσκολο. Πάρτε το παράδειγμα της Κύπρου. Επί υπουργίας Γεράσιμου Αρσένη, το 1990-93, προστέθηκε στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτου η λέξη «Κύπρος». Δεν είναι τυχαία αυτά τα πράγματα. Οπως το ότι δεν υπάρχει «Γράμμος» και «Βίτσι» στον Αγνωστο». Στο Π.Μ. υπάρχει αίθουσα Κύπρου, στην είσοδο της οποίας θα δει κανείς αντικριστά τους Μακάριο και Γρίβα, «σε μια συμβολική χειρονομία συμφιλίωσης», όπως παρατήρησε ο Τ. Σακελλαρόπουλος.
Εκθεση τεκμηρίων
Κατά τα άλλα, η βόλτα στο Π. Μ. είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, κατά τόπους και συγκινητική: από το πολύ καλά στημένο τμήμα της περιόδου της αρχαιότητας, το Βυζάντιο, την Επανάσταση, τα τουρκικά λάφυρα του 1912 και του 1922 («οι δύο αυτές βιτρίνες συνιστούν κλασικές προθήκες πολεμικών μουσείων» λέει ο Τ. Σακελλαρόπουλος) έως τα ναζιστικά λάφυρα: μια σβάστικα της γερμανικής φρουράς στην Τήλο, άλλη μία ενός γερμανικού καϊκιού (και οι δύο, λάφυρα του Ιερού Λόχου), τελευταία σημειώματα μελλοθάνατων της Εθνικής Αντίστασης και άλλα πολλά.
Την προσοχή κλέβουν τα όπλα: ένα σαουδαραβικής κατασκευής G3 με ειδική διακόσμηση, ένα τουρκικό πιστόλι Καρακάλε, ένα Μ16, ένα Καλάσνικοφ, πολυβόλο Μπρεν, υποπολυβόλο Τόμσον και πάει λέγοντας. «Στην ουσία, πρόκειται για έκθεση πολεμικών τεκμηρίων και όχι για έκθεση των ελληνικών πολέμων» παρατηρεί, καθώς βγαίνουμε, ο Τ. Σακελλαρόπουλος. «Το Πολεμικό Μουσείο θα μπορούσε να κάνει περισσότερη χρήση της τεχνολογίας, όμως δεν είναι η αφήγηση που μετράει τόσο εδώ, όπως σε άλλα μουσεία, όσο το περιεχόμενο. Τηρουμένων των συνθηκών, των δεδομένων και των αναλογιών, είναι μια πολύ αξιοπρεπής προσπάθεια. Ας μην κάνουμε συγκρίσεις, π. χ., με το Imperial War Museum του Λονδίνου. Είναι άτοπες. Το βέβαιο είναι ότι από το 1975 έχει εξελιχθεί αρκετά και σίγουρα έχει γλιτώσει από αυτή την κακομοιριά που χαρακτηρίζει άλλα ελληνικά μουσεία».