Το «1896» είναι τμήμα της εθνικής μας μυθολογίας, αλλά συνήθως δεν «σκάβουμε» λίγο πιο κάτω κι έτσι μας διαφεύγει η ουσία, μια σειρά από συναρπαστικές λεπτομέρειες που φωτίζουν το γεγονός σε όλες του τις παραμέτρους. Αφορμή για όλες αυτές τις σκέψεις η έκθεση του Ελληνικού Κέντρου του Λονδίνου που εγκαινιάστηκε την περασμένη εβδομάδα λίγες ημέρες πριν από την τελετή έναρξης των Αγώνων του Λονδίνου στις 27 Ιουλίου (σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη). Εκθεση κατά βάση φωτογραφική (επιμελητές: Στάμος Φαφαλιός, Αλίκη Τσίργιαλου) με υλικό που προέρχεται από το Μουσείο Μπενάκη, το Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Αρχείο Οικογενείας Λαμπάκη και το οποίο υπογράφουν κατά το μεγαλύτερο μέρος ο Γερμανός φωτογράφος Αλμπερτ Μάγιερ και ο Αθηναίος Ιωάννης Λαμπάκης.
Αν προσθέτει «κάτι» αυτή η έκθεση είναι η έμφαση στην κοινωνική διάσταση του γεγονότος, αλλά και στην ίδια την Αθήνα. Αλήθεια, ποιος ήταν ο «σφυγμός» της πόλης στο γύρισμα του περασμένου αιώνα; Η εικόνα δεν θα είναι ακριβής αν δεν υπενθυμίσουμε το πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής. Τρία χρόνια νωρίτερα, η κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη είχε κηρύξει πτώχευση. Η ανάληψη των Αγώνων έγινε λίγους μήνες μετά τη χρεοκοπία. Στην πραγματικότητα ο Τρικούπης δεν ήθελε τους Αγώνες, σε αντίθεση με τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, τον ηγέτη της αντιπολίτευσης και το παλάτι. Ετσι εξηγείται και ο πρωταγωνιστικός ρόλος του Γεωργίου Α΄ στην επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος.
Η Αθήνα της εποχής παρουσίαζε δύο παράλληλες εικόνες. Σε ένα πρώτο επίπεδο η επέκταση της πόλης δεν είχε ανακοπεί από τις οικονομικές δυσκολίες. Εξάλλου τα νέα μέγαρα στους «καλούς» δρόμους χτίζονταν επί το πλείστον από εύπορους Ελληνες της Διασποράς. Αλλά στο μεγαλύτερο τμήμα της, η Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν μια σκονισμένη κωμόπολη χωρίς βασικές υποδομές (δίκτυα αποχέτευσης κ.λπ.) που αγκομαχούσε να αποκτήσει όψη πολιτισμένης ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Πάντως ο ίδιος ο Πιερ ντε Κουμπερτέν στη διάρκεια αναγνωριστικής επίσκεψής του το 1894 είχε εκπλαγεί ευχάριστα από την εικόνα της σύγχρονης Αθήνας την οποία βρήκε «κομμένη και ραμμένη για πρωτεύουσα». Αλλά πρωτεύουσα μιας χρεοκοπημένης χώρας.
Χαρούμενα πλήθη
Ο Δήμος Αθηναίων παρά τα άθλια οικονομικά του υποχρεώθηκε να διαθέσει χρήματα για φωτισμό, καθαρισμό της πόλης, δενδροφύτευση και οδόστρωση. Πλατείες και κεντρικοί δρόμοι στολίστηκαν με φανούς φωταερίου. Η Ακρόπολη φωταγωγήθηκε με πυρσούς. Ολοι οι δρόμοι, τα μαγαζιά, τα εστιατόρια, τα καφενεία είχαν πλημμυρίσει από ένα δαιμονισμένα εξωστρεφές, χαρούμενο πλήθος που γλεντούσε και διασκέδαζε. Μπάντες και φιλαρμονικές ορχήστρες παιάνιζαν από το πρωί μέχρι το βράδυ. Παραστάσεις αρχαίου δράματος επέτειναν το κλίμα θαυμασμού και υπερηφάνειας για την αρχαία κληρονομιά. Υψηλοί καλεσμένοι, βασιλείς και πρίγκιπες έδιναν τον απαραίτητο κοσμοπολίτικο τόνο.
Αυτήν την Αθήνα «ανακάλυψαν» εκατοντάδες ξένοι επισκέπτες που συνήθως έφταναν στον Πειραιά ύστερα από ένα πολυήμερο, κοπιαστικό ταξίδι. Η πόλη παρά τις δυσκολίες αντεπεξήλθε και με το παραπάνω στις απαιτήσεις ενός σύνθετου και πρωτοφανούς εγχειρήματος. Από την επόμενη ημέρα του τέλους των Αγώνων, η νεότερη Αθήνα ήταν με τον πιο επίσημο τρόπο αναπόσπαστο μέλος της πολιτισμένης Ευρώπης.