Μάλλον βιάστηκαν όσοι πίστεψαν πως μ’ αυτή την ταινία ο Μίκαελ Χάνεκε κουράστηκε με την ανατομία της βίας και γύρισε σελίδα. Η «Αγάπη», το τελευταία του έργο, θα μπορούσε να εκληφθεί σαν μια θρησκευτική παραβολή περί αγάπης και λύτρωσης. Ανορθόδοξη, όμως, γιατί ο Χάνεκε είναι σκεπτικιστής γύρω από την υπόσχεση του παραδείσου. Θα μπορούσαμε επίσης να την εκλάβουμε και σαν σαδιστική ταινία τρόμου για την αγάπη πέρα από το μελόδραμα που συνήθως εξιδανικεύει καταστάσεις. Οι ήρωές της, ένα ευτυχισμένο ηλικιωμένο ζευγάρι καθηγητών μουσικής, βιώνουν τη φυσική τους φθορά και παρακμή σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο του Παρισιού. Ο Χάνεκε τους παρατηρεί όπως ένας βιολόγος εξετάζει το κύτταρο ενός οργανισμού που μαραίνεται. Μπροστά στον φακό του έχει τον Ζαν Λουί Τρεντινιάν, ευθυτενή παρά τα 82 του χρόνια, και την Εμανουέλ Ριβά, πολλά υποσχόμενη πρωταγωνίστρια του εμβληματικού «Χιροσίμα αγάπη μου» που όμως η καριέρα της δεν είχε ανάλογη συνέχεια.
Η ταινία «Αγάπη», χωρίς άρθρο οριστικό ή αόριστο, είναι μια ανθρωπολογική ματιά του Αυστριακού σκηνοθέτη στην παρακμή, η οποία επίσης περιλαμβάνει βία. Η αγάπη (που σε ιδεατό επίπεδο είναι προϋπόθεση της αρμονίας και κατ’ επέκταση του πολιτισμού) εξαφανίζεται καθώς παρακμάζει το σώμα και αποκαλύπτεται η βία. Προς το τέλος, ο Χάνεκε αφήνει μια χαραμάδα και στη μεταφυσική, που κάνει την ταινία του να φαντάζει σαν μπεργκμανική ελεύθερη παραλλαγή των «Παράξενων παιχνιδιών».
Η αρχή του τέλους
Στα «Παράξενα παιχνίδια», όπου οι ήρωες προέρχονται από υψηλή κοινωνική τάξη, η βία εισβάλλει αναίτια, δηλαδή παράλογα, σε μια οικογένεια μεσοαστών. Στην «Αγάπη», όπου οι ήρωες έχουν υψηλό πολιτιστικό υπόβαθρο, η βία αρχικά εμφανίζεται σαν ένας ασαφής φόβος βαραίνοντας τον ορίζοντα (ένας διαρρήκτης μπήκε διακριτικά στο διαμέρισμα του ηλικιωμένου ζευγαριού την ώρα που έλειπαν, χωρίς όμως να αφαιρέσει κάτι πολύτιμο ή να προκαλέσει ζημιές). Σε λίγο, ο αόριστος φόβος θα συγκεκριμενοποιηθεί κάνοντας αισθητή την εγγύτητα του τέλους. Η ταινία αρχίζει από το τέλος της: με το πτώμα της ηλικιωμένης καθηγήτριας πιάνου σε αποσύνθεση στο άδειο διαμέρισμά της στο Παρίσι. Στο φλάσμπακ που ακολουθεί η σκηνοθεσία αποφεύγει τεχνηέντως να ορίσει έναν αφηγητή. Στην «Αγάπη» πρωταγωνιστούν τρία πρόσωπα: το ηλικιωμένο ζευγάρι των μουσικών (ο Ζορζ και η Αν) και η κόρη τους που είναι διάσημη πιανίστα.
Ο Χάνεκε μας εισάγει στο κυρίως θέμα με μια παύση. Την επομένη της διάρρηξης στο διαμέρισμά τους βλέπουμε τον Ζορζ και την Αν να παίρνουν το πρωινό τους συζητώντας για μικροπράγματα της καθημερινότητάς τους. Ξαφνικά η Αν παύει να αντιδρά, λες και πάτησε κάποιος ένα αόρατο πλήκτρο pause που ορίζει τη ροή ζωής της. Κοκαλώνει, σαν άγαλμα με ζωντανή καρδιά και ανάσα, «κοιτώντας» με κενό βλέμμα τον Ζορζ που προσπαθεί να καταλάβει τι συμβαίνει. Περνούν δυο – τρία λεπτά και η Αν «επιστρέφει» σαν να ξύπνησε από βαθύ ύπνο: μια πρόσκαιρη παύση που προοιωνίζεται το οριστικό delete.
Η λύτρωση
Στην επόμενη σεκάνς αρχίζει ένα δράμα δωματίου που είναι αλήθεια ότι υποβάλλει τον θεατή σε ένα κλιμακούμενο ψυχολογικό βασανιστήριο. Η Αν επιστρέφει στο σπίτι σε αναπηρικό καροτσάκι μετά από ένα εγκεφαλικό που έχει παραλύσει τη δεξιά της πλευρά. Ο Ζορζ την φροντίζει με ειλικρινή αφοσίωση, η κατάστασή της όμως μέρα με τη μέρα χειροτερεύει δραματικά. Οταν η Αν του ζητά να μην την ξαναπάει στο νοσοκομείο προτιμώντας να πεθάνει στο κρεβάτι της, ο Ζορζ αρχίζει να απομονώνεται ακόμη και από την κόρη τους που επιμένει πως η μητέρα της χρειάζεται πιο εξειδικευμένη παρακολούθηση και βοήθεια. Παρατηρεί τη σωματική και πνευματική παρακμή της αγαπημένης του συζύγου, βιώνοντας τραγικά τη μοναξιά που οδηγεί στην τρέλα.
Ο Μπέργκμαν θεωρούσε τον Θεό ως μια επινόηση του ανθρώπου που δεν αντέχει τη μοναξιά του μπροστά στο υπαρξιακό κενό. Ο Χάνεκε επιστρατεύει την αγάπη απέναντι στη μοναξιά και ανακαλύπτει τη βία εκεί που ο Μπέργκμαν ανακάλυψε τη σιωπή: στη θέση που αξιωματικά θα έπρεπε να βρίσκεται ο συνομιλητής – θεός του. Παρ’ όλα αυτά, ο ψυχρός Χάνεκε είναι πιο γήινος και ανθρώπινος από τον αυστηρό στοχαστή Μπέργκμαν.
Δείτε
Αγάπη (Amour, 2012)
Η «Αγάπη» του Μίκαελ Χάνεκε απαιτεί από τον θεατή της να ζήσει μια δοκιμασία, από την οποία όμως στο τέλος βγαίνει λυτρωμένος. Εξαιρετική ταινία, παρά την κατάθλιψη που προκαλεί κατά το μεγαλύτερό της μέρος.
Ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν υποδύεται έναν ηλικιωμένο καθηγητή της Μουσικής που παρακολουθεί την αγαπημένη του σύζυγο, πρώην δασκάλα του πιάνου, να οδηγείται στον θάνατο με διαδοχικά εγκεφαλικά επεισόδια. Στον ρόλο της, η Εμανουέλ Ριβά (φωτ.). Τον περασμένο Μάιο στις Κάννες η «Αγάπη» πρόσθεσε ακόμη έναν Χρυσό Φοίνικα στη συλλογή από βραβεία του Χάνεκε. (Προβάλλεται στις αίθουσες).
«Παράξενα παιχνίδια» (Funny Games», 1997)
Τα «Αστεία παιχνίδια», σύμφωνα με τον αυθεντικό της τίτλο, είναι η ταινία που καθιέρωσε τον Χάνεκε στα κινηματογραφικά σαλόνια της Ευρώπης προς τα τέλη της δεκαετίας του ’90. Δύο νεαροί με εκλεπτυσμένο γούστο μπαίνουν σαν κύριοι σε μια εξοχική βίλα και αίφνης μετατρέπονται σε ψυχρούς βασανιστές και δολοφόνους διασκεδάζοντας σαδιστικά την πλήξη τους. (Σε dvd)