Τρία πορτρέτα μοιράζονται έναν τοίχο. Στο πρώτο, μια πανέμορφη, ευθυτενής γυναίκα με σκούρα μάτια ατενίζει τον θεατή· το άλλο απεικονίζει μια γυναίκα με πορφυρά χείλη και βασανισμένη έκφραση, που την περιβάλλει μια σκουρόχρωμη θάλασσα θλίψης. Στην τελευταία εικόνα, βλέπουμε μια ανήσυχη ύπαρξη που φαίνεται να τρέμει τυλιγμένη στις γούνες της. Το κάθε πορτρέτο είναι τόσο διαφορετικό από τα άλλα σε διάθεση και τεχνική, που προκαλεί έκπληξη το ότι όλα ζωγραφίστηκαν από τον Εντουάρ Μανέ μεταξύ 1868 και 1874. Και το πιο αξιοσημείωτο: είναι προσωπογραφίες της ίδιας γυναίκας, της ζωγράφου Μπερτ Μοριζό. Για τους πίνακες αυτούς και για πολλούς άλλους, αξίζει να δει κανείς την έκθεση «Monet: Portraying Life» στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου.
Η έκθεση παρουσιάζει περίπου πενήντα πίνακες και έργα σε χαρτί. Εμπνευσμένα από τη δραματική ένταση των αριστουργημάτων του Φρανθίσκο Γκόγια και του Ντιέγκο Βελάσκεθ, καθώς και από τις γεμάτες ζωντάνια και κέφι προσωπογραφίες του Φρανς Χαλς, τα πορτρέτα του Μανέ ιχνηλατούν τις επιρροές που δέχτηκε ο ζωγράφος αλλά και τις προσπάθειές του να κυριαρχήσει σ’ ένα δικό του όραμα. Ομαδοποιημένες θεματικά, οι προσωπογραφίες εκτίθενται φωτισμένες πάνω σε σκοτεινούς τοίχους σαν να είναι η καθεμιά τους ένα κόσμημα. Πολλές είναι, παρότι οι επιμελητές της έκθεσης θα έπρεπε ίσως να είναι πιο επιλεκτικοί (στα εκθέματα περιλαμβάνονται φημισμένες ελαιογραφίες, σχέδια, αλλά και έργα που ο ζωγράφος άφησε ημιτελή ή που δεν θέλησε ποτέ να βγουν από το ατελιέ του). Μια μικρότερη έκθεση θα ήταν πιο ισχυρή· διοργανωμένη χρονολογικά, θα μπορούσε να αποκαλύψει περισσότερα για τον καλλιτέχνη.
Γοητευτικός, πνευματώδης και ευφυέστατος, ο Μανέ ήταν επίσης οικονομικά ανεξάρτητος. Ελάχιστα από αυτά τα πορτρέτα έγιναν κατόπιν παραγγελίας. Η πιανίστρια σύζυγός του πρωταγωνιστεί σε πολλά έργα που ακτινοβολούν στοργή, ενώ ο Μανέ ζωγράφισε μερικά εξαιρετικά πορτρέτα φίλων του. Οι πίνακες με πρωταγωνίστρια τη Βικτορίν Μεράν, η οποία ήταν επαγγελματίας μοντέλο, εκπέμπουν σεξουαλική φόρτιση. Αυτό ισχύει τόσο όταν φοράει ένα απλό φόρεμα όσο κι όταν κάθεται ολόγυμνη σ’ ένα πικνίκ ανάμεσα σε ντυμένους με την τελευταία λέξη της μόδας άνδρες, στον περίφημο πίνακα «Πρόγευμα στη χλόη».
Η γυναίκα – έμπνευση
Η Μεράν ενέπνευσε σαγηνευτικούς και αξέχαστους πίνακες, ανάμεσά τους και τον σπουδαιότερο του Μανέ, την «Ολυμπία», η οποία δυστυχώς απουσιάζει από την έκθεση του Λονδίνου.
Ο Μανέ απεχθανόταν τη σκέψη ότι τα έργα του θα μπορούσαν να εκτεθούν συνωστισμένα όλα μαζί. Εδώ, η παρουσίαση δεν θα μπορούσε να είναι πιο γενναιόδωρη – ένας κυνικός ίσως να τη χαρακτήριζε «επεκτατική». Ενα τμήμα της πινακοθήκης είναι αφιερωμένο στην περιήγηση στο Παρίσι της εποχής. Ο πίνακας «Μουσική στους κήπους του Κεραμικού», μια ελεύθερα ζωγραφισμένη υπαίθρια σκηνή από το 1862, έχει μία ολόκληρη αίθουσα δική του. Η εικόνα αυτή, όπου ένα πλήθος καλοντυμένων ανδρών και γυναικών έχουν συρρεύσει στο πάρκο, δεν είναι ακριβώς πορτρέτο, αλλά ο θεατής μπορεί να διακρίνει τις φιγούρες του ίδιου του Μανέ, του Σαρλ Μποντλέρ, του Ζακ Οφενμπαχ, του Τεοφίλ Γκοτιέ και άλλων γνωστών προσωπικοτήτων της παρισινής κοινωνίας. Ατακτοποίητη και πληθωρική, αυτή η απεικόνιση των Παριζιάνων αστών σε ώρα σχόλης έχει αποκληθεί «το πρώτο πραγματικά μοντέρνο έργο ζωγραφικής». Υπέστη βάναυσες επιθέσεις στον καιρό του.
Δηλητήριο κριτικών
Οι κριτικοί επιτέθηκαν ανελέητα στον Μανέ. Κορόιδευαν τις «ασυνέπειες» του στυλ του, αποδοκίμαζαν την άρνησή του να σεβαστεί τις καλλιτεχνικές συμβάσεις. Τα δηλητηριώδη λόγια τους ήταν σαν «χτυπήματα μαστιγίου», έγραψε κάποτε ο Μανέ. Είχε ωστόσο και πολλούς επιφανείς υποστηρικτές ανάμεσα στους συγκαιρινούς του, όπως ο Μποντλέρ, ο Στεφάν Μαλαρμέ, ο Εμίλ Ζολά. Νεότεροι καλλιτέχνες, όπως οι εκκολαπτόμενοι τότε ιμπρεσιονιστές, επίσης τον θαύμαζαν. Ο Πιερ-Ογκύστ Ρενουάρ παρατήρησε ότι ο Μανέ ήταν το ίδιο σημαντικός για εκείνους «όπως ο Τσιμάμπουε και ο Τζιότο για τους Ιταλούς του 15ου αιώνα». Και η επιρροή του συνεχίστηκε. Ο φωτογράφος Ρίνεκε Ντίκστρα υποστηρίζει ότι η ζωγραφική του Μανέ βοήθησε σημαντικά στην καθιέρωση των φωτογραφικών πορτρέτων μεγάλων διαστάσεων.
Η αλήθεια είναι ότι το δυναμικό στυλ του Μανέ στις προσωπογραφίες ήταν εν μέρει μια απάντηση στην ανάδυση του φωτογραφικού πορτρέτου. Οταν ο ίδιος είχε φτάσει στα τριάντα χρόνια του, φαινόταν ότι «οι πάντες» πλέον ήθελαν μια τέτοια φωτογραφία, περιλαμβανομένου και του ίδιου. Κατάλαβε ότι αυτό αποτελούσε πρόκληση για τους ζωγράφους, και έτσι βάλθηκε να κάνει τα πορτρέτα του «τολμηρά και παράξενα», γράφει η τεχνοκριτικός Κάρολ Αρμστρονγκ. Η έκθεση μπορεί να έχει κάποιες αδυναμίες, αλλά αποδεικνύει πέρα από κάθε αμφιβολία τους λόγους για τους οποίους ο Μανέ θεωρείται μεγάλος ζωγράφος.
Ο ιδιόμορφος κόσμος του
Οπως γράφει ο τεχνοκριτικός Αντριαν Σιρλ στον «Γκάρντιαν», η έκθεση στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου δεν επιδιώκει να ρίξει νέο φως στη ζωγραφική του Μανέ, αλλά να εξετάσει τον ρόλο της προσωπογραφίας στην τέχνη του.
«Είτε αποτίει φόρο τιμής στο πιο μακρινό παρελθόν (Ρούμπενς, Βελάσκεθ, Τισιανός, Φρανς Χαλς, Σαρντέν) είτε εμπνέεται από τον ρεαλισμό του Κουρμπέ και το σαβουάρ βιβρ της εποχής του, ο Μανέ συνεχώς εμπλουτίζει την τέχνη του, αναπτύσσοντας τη δική του ιδιόμορφη σύνθεση του παρελθόντος και του κόσμου γύρω του.
Παρότι τον έχουν αποκαλέσει πατέρα του ιμπρεσιονισμού, ποτέ δεν έγινε ένας από τους ιμπρεσιονιστές. Το τελευταίο του μεγάλο έργο, το “Μπαρ στα Φολί Μπερζέρ”, δεν είναι ούτε ρεαλιστικό ούτε ιμπρεσιονιστικό. Είναι κάτι που τα υπερβαίνει και τα δύο, όπως υπερβαίνει και την προσωπογραφία.
Ο Εντουάρ Μανέ ήταν 51 ετών όταν πέθανε, το 1883. Ποιος ξέρει πώς θα ήταν τα όψιμα έργα του εάν ζούσε για να τα ζωγραφίσει; Ποιους θα ζωγράφιζε και πώς, αν ζούσε στον 20ό αιώνα; Για μερικούς καλλιτέχνες που πέθαναν νωρίς, έχεις την αίσθηση πως είπαν όσα είχαν να πουν – όχι για τον Μανέ. Οι πίνακές του δημιουργούν ερωτήματα, φαίνονται μακρινοί και κοντινοί ταυτόχρονα.
Οι λεπτομέρειες και τα παιχνίδια με τον χώρο, οι αναφορές του σε παλαιότερους καλλιτέχνες, ο τρόπος που εμπλέκει και αποστασιοποιεί τον θεατή, όλα είναι εξαιρετικά πολύπλοκα. Είναι ένας μεγάλος καλλιτέχνης».