Της Μαργαριτας Πουρναρα
Μια συστοιχία από ρωμαλέα πιπερόδεντρα παρεμβάλλεται ανάμεσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας και την οδό Νικολαΐδου, τον πεζόδρομο με τα εμπορικά καταστήματα και τα νυχτερινά κέντρα. Ενα νοητό όριο, ανάμεσα στον χώρο όπου τελούνταν στην αρχαιότητα τα Ελευσίνια Μυστήρια και το ομώνυμο μπαρ (καθώς και ένα παρακείμενο που ονομάζεται σκέτα «Μυστήριο»). Λίγο πιο κάτω είναι το καφέ «Κυκεών», το οποίο έχει μάλιστα και τις δικές του εκδόσεις αρχαιολογικού περιεχομένου. Εδώ η Ιστορία είναι πανταχού παρούσα, ακόμα και μ’ έναν λοξό, αναπάντεχο τρόπο. Και οι κάτοικοι -με καταγωγή από πολλά και διάφορα μέρη της Ελλάδας, προγόνους εργάτες που μπήκαν στη δούλεψη στα πρώτα εργοστάσια και Μικρασιάτες πρόσφυγες- είναι υπερήφανοι που έχουν εγκατασταθεί στα χώματα αυτά, τα οποία κρύβουν ακόμα πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων.
Προστασία
Ολα στροβιλίζονται γύρω από ένα είδος ταύτισης με τον τόπο. Οχι άδικα. Το χάρισμα της Ελευσίνας είναι πως κάνει γηγενείς και επισκέπτες να αισθάνονται προστατευτικά και τρυφερά απέναντί της. Οπως ακριβώς ο Φίλιππος Κουτσαφτής, ένας μη Ελευσίνιος, που κατάφερε με το εξαιρετικό του ντοκιμαντέρ, την «Αγέλαστο Πέτρα», να αφουγκραστεί τον παλμό της σύγχρονης εργατούπολης με το σπουδαίο παρελθόν, έτσι και πλήθος άλλοι συνδέονται συναισθηματικά μαζί της. Επώνυμοι και ανώνυμοι συναντιούνται στον ίδιο σφυγμό. Πολλοί είναι καλλιτέχνες που πήραν μέρος στα Αισχύλεια και εξέθεσαν τη δουλειά τους στο Παλαιό Ελαιουργείο, και όχι μόνον: Καλλιόπη Λεμού, Βάνα Ξένου, Μάριος Σπηλιόπουλος, Λήδα Παπακωνσταντίνου, Στήβεν Αντωνάκος, Διοχάντη, Στέφανος Τσιβόπουλος. Η Λίζυ Καλλιγά που εστίασε την έρευνά της στην Ιερά Οδό.
Μαζί με άλλους ανθρώπους του πολιτισμού, σκηνοθέτες, κινηματογραφιστές, συγγραφείς και δημοσιογράφους αποτελούν μια μικρή στρατιά από «πρέσβεις» που υπερασπίζονται παθιασμένα την ύπαρξη του θεσμού και τις πολιτιστικές πρωτοβουλίες του δήμου, τις οποίες οργανώνει ο δραστήριος Γιώργος Σιάνης. Δεν είναι τυχαίο ότι δύο από τους εικαστικούς, μετά τη συμμετοχή τους στο φεστιβάλ, έφτιαξαν τις βαλίτσες τους για την Μπιενάλε της Βενετίας. Ούτε είναι συγκυριακό ότι πολλοί Αθηναίοι αποφασίζουν να κάνουν τα 20 χιλιόμετρα -από την Αττική Οδό ή την Ιερά Οδό- για να φτάσουν ώς εδώ. Η Ελευσίνα είναι γενναιόδωρη με όσους την αγαπούν και τα δώρα της είναι πολλά.
Για σύγχρονους μύστες
Η βόλτα στον περιποιημένο αρχαιολογικό της χώρο είναι ίσως το μεγαλύτερο. Ενας μικρός πνεύμονας πρασίνου με φυτά και ζώα (χελώνες, σκύλοι, γάτες, πουλιά, σαύρες) να συνυπάρχουν στα ερείπια των Προπυλαίων, στο Τελεστήριο, στην Εσχάρα, στα τείχη. Νοικοκυρεμένος, καθαρός, φιλικός, λειτουργεί υποδειγματικά -όπως και η αρχαιολογική υπηρεσία της περιοχής- χάρη στην επικεφαλής Πόπη Παπαγγελή, η οποία έχει καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια γι’ αυτό τα τελευταία 25 χρόνια. Το μεγαλύτερο θρησκευτικό κέντρο των αρχαίων χρόνων κρατάει ασφαλή τα μυστικά της τελετουργίας, στην οποία συμμετείχαν ακόμα και σκλάβοι, μικρά παιδιά και γυναίκες. Η Δήμητρα, η Περσεφόνη, ο Κρόνος, ο ερχομός της άνοιξης (λέγεται ότι τα αγριολούλουδα κάνουν πρώτα εδώ την εμφάνισή τους λόγω της προνομιακής σχέσης με τη θεά) γοητεύουν ακόμα τους σύγχρονους μύστες.
Λιλιπούτειο εκκλησάκι
Στην είσοδο του χώρου κάθεται ως ακοίμητος φρουρός ένα ημίαιμο μεγαλόσωμο σκυλί, ο Κιτρινιάρης. Και ακολουθεί πάντα όλα τα γκρουπ που ξεναγούνται στον χώρο. Τον ταΐζουν οι αρχαιολόγοι μαζί με τα υπόλοιπα αδέσποτα της περιοχής. Στην κορυφή του λόφου είναι το λιλιπούτειο εκκλησάκι της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας. Μια γυναικεία θεότητα που προστατεύει τη σπορά, όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Εκεί πηγαίνουν οι γυναίκες μια φορά τον χρόνο για να ευλογήσει ένας ιερέας τα καρβέλια. Το μικρό μουσείο, ακριβώς δίπλα, έχει το υπέροχο άγαλμα της «Φεύγουσας Κόρης» (κάποτε ξεσηκώθηκε όλη η πόλη για να μην ξενιτευθεί σε μια αρχαιολογική έκθεση του εξωτερικού), καρυάτιδες, ανάγλυφα, αμφορείς. Στο προαύλιό του ξανοίγεται μια υπέροχη θέα προς τη θάλασσα. Και προς τα φουγάρα της τσιμεντοβιομηχανίας «Τιτάν». Μαζί με τα αρχαία σπαράγματα είναι σαν σουρεαλιστικός πίνακας του Ντε Κίρικο. Ο «Τιτάνας», ο «Κρόνος» και ό,τι απέμεινε από το «Ιρις» είναι οι σιωπηλοί μάρτυρες της βιομηχανικής ιστορίας της Ελευσίνας, που ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα. Για δεκαετίες, η πάλη ανάμεσα στα γεωγραφικά όρια του αρχαιολογικού χώρου, του οικισμού και των μονάδων αντικατόπτριζε τις αξίες μιας ολόκληρης εποχής που παρήλθε ανεπιστρεπτί.
Βόλτα στα σοκάκια και την παραλία
Διασχίζοντας την οδό Νικολαΐδου προς την παραλία βλέπει κανείς πως η κρίση έχει χτυπήσει την Ελευσίνα, με κλειστές εμπορικές επιχειρήσεις σε κάθε βήμα. Στο στενάκι της Αισχύλου, που είναι γεμάτο γλάστρες με λουλούδια, βρίσκεται το ουζερί «Αιγαίο» της οικογένειας Γυμνάου από τη Μυτιλήνη. Ο πατέρας βγαίνει με το καΐκι για ψάρεμα και ο γιος μαγειρεύει. Πεντακάθαρο και προσεγμένο, προσφέρεται για να τσιμπήσει κανείς το μεζέ του, μεσημέρι ή βράδυ. Εναλλακτικά, δύο ταβέρνες: η «Τράτα» και το «Καλυμπάκι» που είναι αρκετά μακρύτερα. Στα στενά κρύβονται και πολλά φιλόξενα καφέ, με ειδικές θέσεις για ποδήλατα. Ωραία είναι το «Εν έτει» και το «Επί Περικλέους» και τα δύο στην οδό Περικλέους.
Στην ίδια διαδρομή είναι η πλατεία της Ελευσίνας με το μικρό εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία, προστάτη των αρτοποιών (άλλο ένα μικρό «κληροδότημα» της θεάς Δήμητρας). Αρχαία μέλη έχουν ενσωματωθεί στους τοίχους του ναού, που είναι κτισμένος πάνω σε μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Τα μικρά γλαστράκια στην είσοδο δείχνουν την αγάπη των κατοίκων για την καλαισθησία και την καθαριότητα και μια προσωπική σχέση με τον Αγιο. Οπως συμβαίνει σε κάθε μικρή κοινότητα.
Η βόλτα συνεχίζεται προς το θαλάσσιο μέτωπο, στην απόληξη της Νικολαΐδου. Προς τα δεξιά είναι το παλιό Ελαιουργείο Κανελλόπουλου και το εργοστάσιο του Τιτάνα, που ακόμα είναι σε λειτουργία. Το πρώτο είναι ένας ερειπιώνας με ένα μικρό αμφιθέατρο για τις θεατρικές παραστάσεις των Αισχυλείων. Τον χειμώνα είναι κλειστό για το κοινό. Ηταν από τις πρώτες βιομηχανικές μονάδες του σύγχρονου ελληνικού κράτους για την επεξεργασία λαδιού και σαπουνιού. Κάποτε έσφυζε από ζωή, σήμερα το κέλυφός του φιλοξενεί εκθέσεις. Κτίστηκε εκεί ως στρατηγική θέση ανάμεσα στον ελαιώνα του Θριασίου Πεδίου και το λιμάνι της Ελευσίνας.
Στάση για καφέ
Προς τα αριστερά αρχίζει μια περατζάδα για την παραλία ώς το παλιό εργοστάσιο του Κρόνου, ένα κομψό αρχιτεκτόνημα επίσης κλειστό για το κοινό. Ενδιάμεσα: Στάση για καφέ στο Ρόδον στην αρχή της οδού Πάγκαλου (αν την ξαναπάρει κανείς προς τα πάνω περνάει μπροστά και από το πατρικό της οικογένειας Πάγκαλου). Και ύστερα το λιμανάκι με τις ψαρόβαρκες και τις άδειες ψάθινες καρέκλες με δεμένα τα καλάμια των ψαράδων. Οσοι θέλουν φρέσκο ψάρι μπορούν να το βρουν εδώ που δένουν τα καΐκια. Δίπλα, ηλικιωμένοι που σουλατσάρουν, έφηβοι που κάνουν ποδήλατο, μετανάστες που ονειροπολούν, άνθρωποι του μόχθου που πίνουν μια ρακή, νεολαία. Υπάρχει χώρος για όλους. Να, τελικά, η γενναιοδωρία της Ελευσίνας.