Αν βρεθεί κανείς τις τελευταίες ημέρες στον σταθμό του μετρό στην πλατεία Συντάγματος, συνειδητοποιεί την απελπισμένη ανάγκη των Αθηναίων να πιστέψουν σε μια διαφορετική ανάγνωση του μέλλοντός τους. Εκατοντάδες κόσμου στριμώχνονται ανάμεσα στις ελκυστικές μακέτες, τους καλοφτιαγμένους χάρτες, τα φουτουριστικά προοπτικά, τα οποία δείχνουν δρόμους και πλατείες που ξέρουν καλά (την Πανεπιστημίου, την πλατεία Κοραή, τη Σανταρόζα, την Ομόνοια), μέσα από τις μελέτες, βραβευμένες και μη, του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού Rethink Athens («Ξανασκέψου την Αθήνα») που οργάνωσε και χρηματοδότησε το Ιδρυμα Ωνάση.
Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων, με σημείο αναφοράς την απονομή του πρώτου βραβείου στη λιτή, εύκολα εφαρμόσιμη και «πράσινη» πρόταση του ολλανδικού γραφείου Οkra, αναζωπύρωσε μια μεγάλη συζήτηση που έχει στο επίκεντρό της την πεζοδρόμηση της οδού Πανεπιστημίου. Αν και το φιλόδοξο σχέδιο προβλέπει πολύ περισσότερα (ουσιαστικά ενοποιεί έναν σημαντικό ημικυκλικό άξονα με αιχμές το Μουσείο της Ακρόπολης και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο), η αντιπαράθεση στροβιλίζεται επίμονα γύρω από την ανατροπή του κυκλοφοριακού χάρτη της Αθήνας. Οχι άδικα: το σχέδιο της ανασυγκρότησης του κέντρου της πρωτεύουσας, όπως αυτοπροσδιορίζεται το Rethink Athens, περνάει υποχρεωτικά (ή, τουλάχιστον, σύμφωνα με τους εμπνευστές του σχεδίου) από την αναθεώρηση πλήθους βεβαιοτήτων που χαρακτηρίζει δεκαετίες τώρα την αθηναϊκή ζωή. Η κρίση της Αθήνας, πιστεύουν, έχει πάει σε τόσο μεγάλο βάθος, που μας προκαλεί σε λύσεις και χειρονομίες εκτός του πλαισίου που έθρεψε την παθογένεια της πόλης. Στον αντίποδα, οι ενστάσεις εντοπίζονται κυρίως σε δύο περιοχές: ο αποκλεισμός των τροχοφόρων ευνοεί τις συνθήκες περαιτέρω ερημοποίησης του κέντρου, ενώ κριτική ασκείται για το γεγονός ότι διοχετεύονται πόροι και ενέργεια σε έναν άξονα λιγότερο προβληματικό σε σχέση με άλλες περιοχές του ευρύτερου κέντρου.
«Η ανάπλαση της οδού Πανεπιστημίου δεν αποτελεί έργο εξωραϊσμού αλλά έργο υποδομής», ισχυρίζεται ο αρχιτέκτονας Πάνος Δραγώνας, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών και επιμελητής της τρέχουσας έκθεσης με τα αποτελέσματα του διαγωνισμού Rethink Athens στον σταθμό του μετρό του Συντάγματος (έως 26 Μαρτίου). «Δεν πρόκειται για ακόμη μία πεζοδρόμηση αλλά για μια ολοκληρωμένη στρατηγική αστικής ανανέωσης», προσθέτει. «Το συγκεκριμένο έργο ισχυροποιεί το κέντρο της πόλης απέναντι στην κλιματική αλλαγή, εξασφαλίζει την προσπελασιμότητα από όλους τους πολίτες και συμβάλλει στην αναζωογόνηση των δραστηριοτήτων του εγκαταλειμμένου κέντρου. Η Αθήνα μπορεί να κάνει ένα βήμα παραπέρα. Αρκεί να το πιστέψουν οι πολυάριθμες -και ετερόκλητες- θετικές δυνάμεις της πόλης».
Καλλωπισμός, αντί δικτύου
Διαφωνεί ριζικά ο επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Κώστας Μανωλίδης: «Η στρατηγική επιλογή ενός άξονα κι όχι ενός δικτύου, μιας λογικής καλλωπισμού κι όχι μιας δέσμης δομικών παρεμβάσεων, προδιαγράφει έναν γεωγραφικό τεμαχισμό που θα ακυρώσει το κέντρο ως ενιαίο οικοσύστημα με τα ενδημικά του χαρακτηριστικά και τις δυναμικές του ισορροπίες».
Προβληματισμό εκφράζει και ο πολεοδόμος Ιωάννης Πυργιώτης, γενικός γραμματέας Υποδομών και Επενδύσεων του υπουργείου Τουρισμού. Επικροτεί τη συμβολή των κοινωφελών ιδρυμάτων αλλά αναρωτιέται αν το συγκεκριμένο σχέδιο έχει σχέση με τα πραγματικά προβλήματα της πόλης. «Δεν γνωρίζω αν έχουν μελετηθεί σε βάθος οι επιπτώσεις στον συγκοινωνιακό χάρτη της πόλης. Αντί να εστιάσουμε στις περιοχές που πλήττονται από το τσουνάμι της κρίσης, πάμε να δημιουργήσουμε έναν αντίπαλο πόλο. Φοβάμαι ότι τα χιλιάδες αυτοκίνητα που θα προσπαθούν να προσπελάσουν το κέντρο από εναλλακτικές διαδρομές θα επιβαρύνουν τις γειτονιές πέριξ του κέντρου, με αποτέλεσμα να προκύπτει κίνδυνος δημιουργίας περαιτέρω προβλημάτων».
Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μιχάλης Σκούλλος θεωρεί «μεγάλη πλάνη» την εντύπωση ότι η διέλευση αυτοκινήτων από μια κεντρική αρτηρία τής εξασφαλίζει «ζωή». «Αυτό ίσχυε σε άλλες εποχές, όταν υπήρχε δυνατότητα για άνετο παρκάρισμα και χαμηλή κυκλοφορία οχημάτων. Σήμερα στις περισσότερες περιπτώσεις ισχύει ακριβώς το αντίθετο». Στο ίδιο μήκος κύματος, ο κ. Πάνος Δραγώνας: «Ο χώρος που απελευθερώνεται από την αποχώρηση των ιδιωτικής χρήσης οχημάτων αποδίδεται στα νέα μέσα μαζικής κυκλοφορίας, που καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια και δεν ρυπαίνουν το περιβάλλον, στους πεζούς, τους ποδηλάτες και τις ομάδες πληθυσμού που αντιμετωπίζουν προβλήματα κινητικότητας. Μία πόλη χωρίς αυτοκίνητα δεν είναι μια έρημη πόλη».
Επικοινωνιακή διαχείριση
Στον Πάνο Δραγώνα επισημαίνουμε τον σχετικά μικρό αριθμό συμμετοχών στον διαγωνισμό (71) και την απουσία μεγάλων γραφείων του εξωτερικού. Ο ίδιος δεν τις θεωρεί λίγες. «Τα δύο τελευταία χρόνια ο αριθμός των συμμετοχών στους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς έχει μειωθεί σημαντικά. Τα αίτια είναι προφανώς οικονομικά. Οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες αδυνατούν να καλύψουν τα έξοδα των διαγωνισμών, ενώ οι νεότεροι αντιμετωπίζουν πρόβλημα επαγγελματικής (και όχι μόνο) επιβίωσης. Πολλοί από αυτούς δεν είναι σε θέση να συγκεντρώσουν τα τυπικά δικαιολογητικά συμμετοχής και ειδικά τη βεβαίωση ασφαλιστικής ενημερότητας. Από την άλλη πλευρά, τα μεγάλα γραφεία του εξωτερικού αποφεύγουν τη συμμετοχή σε σύνθετους διαγωνισμούς δύο φάσεων, καθώς τους προσφέρονται πολλές δυνατότητες συμμετοχής σε κλειστούς διαγωνισμούς με πολύ καλύτερες προοπτικές επιτυχίας».
Για τον κ. Κώστα Μανωλίδη το ζήτημα είναι πολιτικό: «Οι τελευταίες κυβερνήσεις και δημοτικές αρχές αδιαφόρησαν κραυγαλέα για την εξεύρεση κινήτρων και ρυθμίσεων που θα ζωντάνευαν τα κύτταρα του ημιθανούς κέντρου. Σε αυτήν τη συγκυρία, ο διαγωνισμός για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου ήρθε να σώσει τα προσχήματα, όμως με στόχευση πρωτίστως επικοινωνιακή. Η έγνοια του ήταν να αποκαταστήσει την καταρρακωμένη εικόνα της Αθήνας σε ένα διεθνές ακροατήριο, παρά να δρομολογήσει μια αστική ανασυγκρότηση επαναφέροντας τη λειτουργική ποικιλότητα και τις κοινωνικές ωσμώσεις που προϋπήρχαν. Αντίθετα, η βασική σύλληψη του διαγωνισμού ενέχει την ιδέα ενός διαχωρισμού. Η γραμμική ανάπλαση επιδιώκει να διασφαλίσει μια ελκυστική ζώνη διέλευσης για τουρίστες και επισκέπτες, έναν αποστειρωμένο θύλακα σε ένα άναρχο κέντρο που νοσεί από την εγκατάλειψη και την παραβατικότητα».
Σίγουρα η οδός Πανεπιστημίου δεν αποτελεί το πιο προβληματικό σημείο της σημερινής Αθήνας, συμφωνεί ο κ. Πάνος Δραγώνας. «Ομως η ανανέωση μιας παρηκμασμένης πόλης δεν είναι αναγκαίο να ξεκινήσει από τα πλέον υποβαθμισμένα σημεία της. Στρατηγικά είναι πιο ορθό να δοθεί προτεραιότητα σε περιοχές που έχουν τη δυνατότητα θεαματικής αναβάθμισης ώστε η δυναμική τους να παρασύρει την ευρύτερη οικονομική δραστηριότητα της πόλης».
Απογοητευμένος από τα αποτελέσματα του διαγωνισμού δηλώνει ο κ. Κώστας Μανωλίδης, ο οποίος σπεύδει να χαρακτηρίσει την πρόταση των βραβευμένων Ολλανδών «δραματικά λιποβαρή». «Με μια αγέρωχη παράθεση σχεδιαστικών κοινοτοπιών, παρέκαμψαν όλες τις έλξεις από το ιστορικό ίζημα της πόλης κι από τα γηγενή αρχέτυπα κοινωνικής συνοχής. Δεν είναι τυχαίο πως ο άνευρος καθωσπρεπισμός του σχεδιασμού καλωσορίστηκε από μια πολιτική ηγεσία αλλεργική στις απρόβλεπτες τροπές της κοινωνικής ενεργητικότητας. Χωρίς να υποτιμώ την αξία του πρασίνου και των πεζοδρομήσεων, βλέπω σε όλο αυτό το νοικοκύρεμα μια απατηλή λύτρωση. Σαν ενέσεις μπότοξ που σβήνουν τις ρυτίδες της πόλης ακινητοποιώντας το πρόσωπό της σ’ ένα παγωμένο χαμόγελο».