Καθίσαμε μπροστά στο μνημειώδες έργο του «Τέμπλο – Οίκος ενοχής», ένα επιβλητικό, δυσοίωνο, αλλά βαθιά αληθινό και παλλόμενο έργο, και προσπαθήσαμε να ξετυλίξουμε πενήντα χρόνια (1963-2013) εικαστικής δημιουργίας, στοχασμού, προσωπικών αναζητήσεων. Η τέχνη, η πολιτική, η κοινωνία, η ζωγραφική, το θέατρο, ο κινηματογράφος, η μουσική, απασχολούν όλα αυτά τα χρόνια τον Κυριάκο Κατζουράκη (Αθήνα, 1944). Το προσωπικό σύμπαν του ρεαλιστή ζωγράφου τώρα αποκαλύπτεται πλήρες στην έκθεση που εγκαινιάζεται την Τρίτη στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς και περιλαμβάνει περίπου 120 έργα ζωγραφικής, σκηνικά, μακέτες, τα storyboard των ταινιών του. Το παζλ συμπληρώνουν δύο εκδόσεις: Ενας πληρέστατος κατάλογος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίλητος σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και ένα βιβλίο με τίτλο «Τάξη στο χάος» (εκδ. Καλειδοσκόπιο) με σκέψεις του για την τέχνη, την πολιτική, την εξουσία, την κοινωνία. Στο έργο του Κυριάκου Κατζουράκη, η ζωγραφική συνομιλεί με το θέατρο, το σινεμά, τη μουσική, τη φωτογραφία, γίνεται σχόλιο σε ιστορικά γεγονότα, αποτυπώνει κοινωνικές εμπειρίες, καταγράφει οδυνηρές πραγματικότητες, αφουγκράζεται τους κραδασμούς και στο επίκεντρό της, έχει πάντα τα ανθρώπινα πάθη.
– Οταν ξαναβλέπετε παλιά σας έργα, τι νιώθετε;
– Σε μερικά χαζεύω την υπομονή που είχα, γιατί την περίοδο που ζωγράφιζα με μεγάλη λεπτομέρεια, είχα την αίσθηση πως ο χρόνος μπροστά είναι άπειρος. Η υπομονή τώρα έχει αντικατασταθεί από μια διαχείριση του χρώματος πιο τολμηρή. Είναι συμπυκνωμένη η πινελιά πια. Εχει διαφορά, αλλά ειλικρινά δεν ξέρω τι είναι καλύτερο. Οταν μου έπαιρνε έναν μήνα να ζωγραφίσω με το πινελάκι μια μικρή επιφάνεια, δεν μετρούσα τον χρόνο με τον ίδιο τρόπο που τον μετράω τώρα, ούτε και την ένταση του χρόνου. Πίστευα ότι αυτό το εργασιομανιακό στοιχείο είναι απαραίτητο στη φόρμα του έργου. Τώρα δεν το πιστεύω αυτό, ίσως βέβαια επειδή δεν μπορώ πια να το κάνω. Πάντως, τα κίνητρα του έργου τότε και τώρα παραμένουν τα ίδια. Πάντα υπάρχει μια εσωστρεφής διαδρομή. Δεν είχε να κάνει με το τι συμβαίνει έξω, τι είναι η πολιτική, τι ήταν η χούντα, ή τι είναι τώρα η Γερμανία και τι συμβαίνει με την Ευρώπη. Αλλά με το πώς ορίζω εγώ τι θέση μου σε σχέση με αυτά. Ορίζοντας τη δική μου θέση, μπορώ να διακρίνω καθαρά. Κι αυτή η προσπάθεια είναι διπλή. Να ορίζεις τη θέση σου σε σχέση με την πραγματικότητα και μετά να βλέπεις την πραγματικότητα.
– Στα πενήντα χρόνια της πορείας σας μέχρι σήμερα αφηγηθήκατε όσα θέλατε;
– Η έκθεση συμπεριλαμβάνει τα χαϊλάιτ από ένα σύνολο ψαξίματος. Πολύ λίγα καλά κομμάτια δεν παρουσιάζονται, και αυτό λόγω δυσκολίας στην επικοινωνία με τους ιδιοκτήτες, αλλά και εξαιτίας κακής νοοτροπίας μερικών συλλεκτών οι οποίοι θεωρούν ότι τους ανήκει το έργο σαν να είναι έπιπλο, οπότε δεν το δίνουν. Και δυστυχώς, αυτές οι συμπεριφορές προέρχονται από ανθρώπους που δεν το περιμένει κανείς.
Επίσης, αν και έχουν χαθεί τα ίχνη κάποιων έργων, ευτυχώς έχω ένα πολύ καλό φωτογραφικό αρχείο και όλα αυτά που σας περιγράφω βρίσκονται στον κατάλογο. Με αυτήν την έννοια λοιπόν, μπορώ να απαντήσω ότι, ναι, αυτή η έκθεση περιλαμβάνει το σύνολο μιας αναζήτησης.
Υμνος στη γυναίκα
– Και η κατάθεσή σας;
– Το «Τέμπλο – Οίκος ενοχής», το οποίο αποτελεί βασικό έργο της έκθεσης, άρχισε να ζωγραφίζεται το ’90 και τελείωσε το ’93. Στην ουσία υμνεί τη γυναίκα και όχι κάποιον Χριστό, και είναι ένα ανθρώπινο μαρτυρολόγιο. Ο σκοπός της κατασκευής του έργου ήταν να ταξιδέψει στα Βαλκάνια. Δεν είχε ακόμη ξεκινήσει η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, που ολοκληρώθηκε το ’99. Δηλαδή ήταν πρωθύστερο των γεγονότων το έργο. Με αυτήν την έννοια ένιωθα πάντα ότι αυτό το έργο είναι χρήσιμο. Δεν σταματάει μια ιστορική στιγμή επειδή κάτι έγινε. H διάλυση της Γιουγκοσλαβίας ναι μεν έχει τελειώσει, αλλά η ολοκλήρωση αυτής της καταστροφής, κατά τη γνώμη μου, γίνεται με την Κύπρο, με την καταστροφή του τόπου μας, νιώθω δηλαδή μια σχέση. Νιώθω το ίδιο με πολλούς σκεπτόμενους ανθρώπους, δασκάλους, καθηγητές, καλλιτέχνες, ελεύθερους επαγγελματίες, ότι κάτι καταστρέφεται ανεπιστρεπτί. Και μέσα μου πονάω.
– Ποια ζωγραφική αγαπάτε;
– Αγαπάω πάρα πολύ τη ζωγραφική του Λούσιαν Φρόιντ, γιατί αγαπάει το σώμα όπως είναι και δεν το ωραιοποιεί. Είναι σκληρός, αλλά λατρεύει το ανθρώπινο σώμα. Εμένα με έχουν απασχολήσει τα πάθη του ανθρώπου, όχι το ανθρώπινο σώμα.
«Η Αριστερά δεν ακουμπάει τον ρεαλισμό, γιατί τον φοβάται»
– Με την εμπειρία του ανθρώπου που έχει διδάξει επί πολλά έτη, βλέπετε στους νέους αδυναμία να αφηγηθούν την εποχή τους;
– Οχι, το αντίθετο. Και το διακρίνω κυρίως στο θέατρο. Πρώτη φορά βλέπω τόσο μεγάλη άνθηση και μάλιστα με εξαιρετικές δουλειές από ανθρώπους χωρίς λεφτά, χωρίς ασφάλεια, χωρίς καμία κάλυψη και με εχθρική την εξουσία απέναντί τους. Παρ’ όλα αυτά, δουλεύουν πάνω στη φόρμα του θεάτρου με πολύ ευφυή τρόπο. Επίσης, υπάρχει και η τάση ανεξαρτητοποίησης των καλλιτεχνών από τη συμβατική χρηματοδότηση της τέχνης.
– Οι καλλιτέχνες της γενιάς σας έχετε ευθύνη;
– Φυσικά. Τα χρόνια της ευεξίας τα χρεώνουμε όλα στο ΠΑΣΟΚ και στη ΝΔ. Η ευθύνη είναι πολιτική καταρχήν, αλλά έχουμε κι εμείς ευθύνη για το πόσο εύκολο εκμαυλίστηκε μια τάξη ανθρώπων. Γιατί; Κολακεία, ανθρώπινη αδυναμία, ναρκισσισμός, ματαιοδοξία. Ανθρώπινες αδυναμίες, τις οποίες όμως πληρώνουμε πολύ ακριβά.
– Είχατε πάντα επίγνωση του τι συμβαίνει;
– Νομίζω ναι. Και πολλές φορές γινόμουν κακός, εμμονικός και λίγο μαύρο πρόβατο.
– Η ενασχόλησή σας με το θέατρο και το σινεμά άλλαξε τον τρόπο που ζωγραφίζετε;
– Αφότου ασχολήθηκα με το σινεμά και το θέατρο, δεν ζωγραφίζω με τον ίδιο τρόπο. Οταν έκανα το τέμπλο ένιωθα την αυτονομία της ζωγραφικής, αλλά ταυτόχρονα επειδή ήθελα να λειτουργεί σαν τέμπλο, που σημαίνει να χωρίζει σε χώρο πίστης και σε κοινωνικό χώρο, αυτό το χώρισμα με απασχολούσε θεατρικά, οπότε η θεατρικότητα υπήρχε πια μέσα στη γραφή της ζωγραφικής. Οταν βάζεις μέσα στο άβατο γυναίκα, είναι ιεροσυλία. Εγώ το θεωρούσα απόλυτο σεβασμό. Δεν το έκανα σαν σχόλιο θρησκευτικό. Αλλά σαν λατρεία προς τη γυναίκα. Και η μόνη κριτική που υπέστην τότε ήταν από την Αριστερά. Πώς δηλαδή αυτός ο αριστερός ασχολείται με θρησκευτικά θέματα;
– Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτή η «δυσκαμψία» της Αριστεράς;
– Η Αριστερά έχει δύο παθογένειες. Η μία είναι η έλλειψη βασικής παιδείας πάνω στην τέχνη, που είναι και κληρονομημένη από την εποχή που ζούμε. Αυτό έρχεται και δένει με τη δεύτερη παθογένεια, που είναι ο φόβος για τον ρεαλισμό. Οτιδήποτε ασχολείται με τα ανθρώπινα πάθη κινδυνεύει να γίνει σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αρα η Αριστερά έχει συνηθίσει να μην το ακουμπάει γιατί το φοβάται. Και απ’ την άλλη πλευρά, εύκολα πέφτει θύμα του λαϊκισμού. Το θέμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού λύνεται μόνο αν καταλάβεις τους Ρώσους κονστρουκτιβιστές, τον Ντιέγκο Ριβέρα, τη μεξικανική επανάσταση και πώς αυτή εναρμονίστηκε με την έκρηξη της τέχνης την περίοδο εκείνη, αν καταλάβεις τη σχέση των αρχαίων προγόνων μας με το τι είναι πόλεμος, εξουσία, κυριαρχία των βασιλέων. Η Αριστερά δεν έσκυψε ποτέ σ’ αυτό το τεράστιο πεδίο, παρά μόνο από μία πλευρά, είτε σταλινική μονομερή είτε με έναν φόβο προς τον σταλινισμό και τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Ακόμα και ζωγράφοι συνομήλικοί μου που ασχολούνται με την πολιτική, σε σχέση με την τέχνη, έχουν αυτόν το φόβο. Οτι δηλαδή ζωγραφίζω σαν αριστερός σημαίνει υμνώ κάτι που έχει σχέση με σύμβολα και όχι με την πραγματικότητα όπως τη ζούμε.
Προσθέστε τώρα σε όλα αυτά τη μεγάλη δυσκολία: Πώς να μιλήσεις γι’ αυτό που συμβαίνει σήμερα; Μόνο έμμεσα μπορείς. Μόνο μέσα από ποιητικό λόγο μπορείς να μιλήσεις χωρίς να γίνεις λαϊκιστής. Πρέπει να καταλάβεις τι έκανε ο Μπρεχτ στο έργο του. Πώς κατάφερε –όχι μόνο ο Μπρεχτ αλλά και ο Ντεσάου, ο Βάιλ, ο Αϊσλερ– και συνδύασε τον άμεσο πολιτικό λόγο με τον φορμαλισμό. Αυτό είναι ένα κατόρθωμα που δεν έχει καν ερευνήσει η Αριστερά.