ΙΒΟ ΑΝΤΡΙΤΣ
Η καταραμένη αυλή
εκδ. Καστανιώτης
Η καταραμένη αυλή είναι η μεγάλη φυλακή της Βασιλεύουσας. Μια ολόκληρη πολιτεία, παρδαλή και πολυάνθρωπη, που δέχεται αδιάκριτα φονιάδες και μικροπαραβάτες, αθώους και φταίχτες, πολιτικούς και ποινικούς. Κρατούμενοι και δεσμοφύλακες, φρουροί και δυσειδείς διευθυντές, ταγμένοι στην επιτήρηση και την τιμωρία, συμφύρονται ολημερίς, σε μιαν αδιάκοπη ταλάντωση από την καχυποψία στην ανάγκη για επαφή, και από την εχθρότητα στη συμπόνια.
Ανάμεσά τους ένας Βόσνιος μοναχός, ο φρα Πέταρ, που η πέραν του τάφου φωνή του (η αφήγηση ξεκινά την επαύριο της κηδείας του) διηγείται μια παράξενη ιστορία, τη συνάντησή του πίσω από τους τοίχους της φυλακής με τον αλαφροΐσκιωτο Κιαμίλ, γιο Ελληνίδας καλλονής και πλούσιου Τούρκου γαιοκτήμονα, που κατηγορείται για συνωμοσία εναντίον του σουλτάνου, μόνο και μόνο επειδή διακατέχεται από ιστοριοδιφική εμμονή: μελετά την άτυχη μοίρα του Τζιέμ, νεότερου γιου του σουλτάνου Μεχμέτ Β΄ του Κατακτητή, που έχασε τον θρόνο από τον σφετεριστή αδελφό του Μπαγιαζίτ Β΄ και πέθανε άδοξα, αιχμάλωτος του Πάπα.
Βρισκόμαστε στις τελευταίες μέρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η φυλακή είναι το σύμβουλο μιας εξουσίας όχι μόνο τυραννικής αλλά και περίτρομης, που διαισθάνεται την επικείμενη πτώση της και βλέπει παντού εχθρούς.
Ο μοναχικός Κιαμίλ, πληγωμένος από έναν ανεκπλήρωτο έρωτα, ταλανισμένος από βαθύ taedium vitae, από απέχθεια για τη ζωή, αποξενωμένος από Τούρκους και Ελληνες εξίσου, θα αναζητήσει στα βιβλία καταφύγιο. Αλλά για τους άξεστους αξιωματούχους η γνώση είναι επικίνδυνη και η ποιητική μελαγχολία ένδειξη τρέλας. «Ελεγαν», γράφει ο Αντριτς, «πως τον γιο του Ταχίρ Πασά τον χτύπησαν τα βιβλία στο κεφάλι.
Πως ο Κιαμίλ, διαβάζοντας την ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κάπου το “παράκανε” και πίστεψε ότι μέσα του ζούσε το πνεύμα ενός δυστυχισμένου πρίγκιπα κι αυτό, σιγά σιγά, τον έκανε να θεωρεί και τον εαυτό του σαν “παρ’ ολίγον” σουλτάνο». Θερμοκέφαλοι, μισαλλόδοξοι και μάλλον περιορισμένης νοημοσύνης, οι διώκτες του Κιαμίλ συνάγουν ότι το ενδιαφέρον του Κιαμίλ για επίδοξους ανατροπείς όπως ο Τζιέμ, σημαίνει ταύτιση μαζί του, με άλλα λόγια τυραννοκτόνο πρόθεση· όσο για τον ίδιο τον Κιαμίλ, όταν πιέζεται να ομολογήσει την εξύφανση συνωμοτικών σχεδίων που δεν είχαν καν περάσει από το μυαλό του, αντιδρά αγέρωχα, όπως και ο ήρωάς του.
Ναι, «είναι ένα και το αυτό με τον σουλτάνο Τζιέμ, αυτόν που, δυστυχέστερος από όλους τους ανθρώπους, βρέθηκε σε αδιέξοδο, αλλά δεν ήθελε να απαρνηθεί τον εαυτό του, δεν μπορούσε να μην είναι αυτό που είναι». Ο Κιαμίλ δεν απαρνιέται τον εαυτό του, δεν ενδίδει στους δυνάστες του, δεν τους δίνει την ικανοποίηση να τους εκλιπαρήσει για σωτηρία και πεθαίνει όπως ο Τζιέμ.
Αλληγορία για την τυραννία, τη σχέση εξουσιαστή και εξουσιαζομένου, τον φόβο και την ευτέλεια, την ανοησία και την κακοτυχία, την παρανόηση και την άγνοια, η βαθιά ποιητική νουβέλα του Αντριτς εξελίσσεται μέσα από αλληλοπεριχωρούμενες αφηγήσεις –του φρα Πέταρ, του «φαφλατά» συγκρατούμενού του Εβραίου Χαΐμ, του ίδιου του Κιαμίλ– κι έτσι αποκτά ένα αδιάκοπα διαφεύγον, άπιαστο νόημα, μεταμορφώνεται σε ένα ερωτηματικό που επιδέχεται τις πιο ετερόκλιτες απαντήσεις.
Οι εναλλασσόμενες αφηγήσεις δυναμιτίζουν το εγώ – την πιο βαριά λέξη, σύμφωνα με τον συγγραφέα, λέξη που άπαξ και εκστομιστεί ορίζει τη θέση μας, την εμφανίζει ως στέρεη και αμετάβλητη ενώ είναι ρευστή και φευγαλέα, και μετατρέπει την εξομολόγηση σε αυτοπαγίδευση. «Εγώ, λέξη φοβερή», γράφει ο Αντριτς, «που μιας και ειπώθηκε, μας υποχρεώνει για πάντα, μας δένει και μας ταυτίζει με όλα όσα σκεφτήκαμε και είπαμε αλλά και μ’ εκείνα με τα οποία ποτέ δεν πέρασε από τον νου μας να ταυτιστούμε, ενώ στην πραγματικότητα, βαθιά μέσα μας, είμαστε ένα μαζί τους από πολύ παλιά». Ομως, αυτό το «από πολύ παλιά» θα αστράψει σαν αποκάλυψη την ώρα της ανάκρισης μπροστά στον βασανισμένο Κιαμίλ. Και μόνο τότε ο νεαρός Τζιέμ-Κιαμίλ θα διεκδικήσει το κρυσταλλωμένο, πια, εγώ του και θα αρθεί πάνω από τις ποικίλες εκδοχές του στη μόνη ικανή να τον δικαιώσει απέναντι στη βαρβαρότητα και την ηλιθιότητα των διωκτών του: από απομονωμένος βιβλιοσκώληκας θα γίνει ηρωικός αρνητής της τυραννίας.