«Είστε υπερβολικά φοβισμένοι. Αφήστε να δούμε ποια έκπληξη μας επιφυλάσσεται εάν δεν είμαστε τόσο φοβισμένοι», λέει ο σκηνοθέτης Βασίλης Παπαβασιλείου στον χορό των καπήλων. Στο κέντρο της σκηνής δίνει οδηγίες, καθώς περιτριγυρίζεται από τους ηθοποιούς-μικροπωλητές, γυρολόγους, πραματευτάδες, που βρίσκονται σε άθλια οικονομική κατάσταση. Για να επιβιώσουν έχουν αναγκαστεί να πουλήσουν ήδη τα πάντα και πλέον δεν ξέρουν τι άλλο θα βγάλουν στο σφυρί. Στην ουσία είναι μια ομάδα καπήλων που δεν έχει αναστολές να καπηλευθεί την περιουσία της (υλική και πνευματική) και τώρα περιμένει την συνάντηση με τον αρχηγό της για να μάθει εάν αυτός βρήκε κάποιο τρόπο για να σωθούν. Αρχηγός είναι ένας σύγχρονος πολυμήχανος Οδυσσέας, που πάμπολλες φορές έως τώρα έχει βγάλει τους δικούς του από τη δύσκολη θέση. Ο ίδιος είναι νόθος γιος της Μούσας και έχει κληρονομήσει από τον πατέρα του, όχι τον Λαέρτη αλλά τον μπαρμπα-Κώστα Μπερμπάντη, έναν γυναικά παλαιοβιβλιοπώλη, κάτι πολύτιμο το οποίο, πριν εκποιηθεί στους ξένους αγοραστές του, προτείνει στους φίλους του να του ξαναδώσουν ζωή και να το ζήσουν οι ίδιοι: το σατυρικό δράμα του Ευριπίδη «Κύκλωψ», το μοναδικό σατυρικό δράμα που έφτασε ακέραιο στις μέρες μας. Οι κάπηλοι, που αποφασίζουν να αναπαραστήσουν στη σκηνή την περιπέτεια του Οδυσσέα και των συντρόφων του που πιάστηκαν στα δίχτυα του Κύκλωπα στο νησί της Αίτνας, έχουν αποκτήσει πρόθεμα: είναι πλέον αρχαιοκάπηλοι.
Και έτσι η πρόβα της παράστασης του «Κύκλωπα», που θα παρουσιάσει το Εθνικό Θέατρο την προσεχή Παρασκευή και Σάββατο στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, αρχίζει. Η βασική ιδέα (κάπηλοι παρουσιάζουν τον προς πώληση «Κύκλωπα») εξηγείται στο κοινό με περίπου 20 τετράστιχα, και η μετάβαση από τη σημερινή εποχή στην γη της Αίτνας γίνεται με την αλλαγή σκηνικού. Οι ηθοποιοί του χορού στήνουν 18 ζωγραφισμένα τελάρα που δημιουργούν τη σπηλιά του Κύκλωπα, σαν κέλυφος σαλιγκαριού, «σαν φωλιά και σαν παγίδα», όπως αναφέρει στην «Κ» η Γαλλίδα Μαρί-Νοέλ Σεμέ, σταθερή συνεργάτης του Παπαβασιλείου, η οποία έκανε τα σκηνικά και τα κοστούμια. «Δεν χρειάζεται να τοποθετήσετε τα τελάρα με σειρά. Βάλτε τα τυχαία. Είναι ωραίο να δημιουργηθεί ένας νέος πίνακας», λέει η ίδια στους ηθοποιούς. Τα τελάρα έχουν δύο πλευρές, μία έγχρωμη και μία ασπρόμαυρη. Και στις δύο απεικονίζεται ο πίνακας «Τοπίο με τον Πολύφημο» του Γάλλου ζωγράφου Νικολά Πουσέν (1594-1665), που σήμερα εκτίθεται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Ο πίνακας απεικονίζει σάτυρους, αγγέλους, ανθρώπους που κάνουν έργα στη Φύση και την πόλη και ένα τεράστιο «κυκλώπειο» μάτι».
Σχόλιο στο σήμερα
«Θέλω να είστε μία ακομπλεξάριστη χορωδία εμποροϋπαλλήλων», λέει ο Βασίλης Παπαβασιλείου στον 17μελή χορό, που τραγουδά ότι ονειρεύεται «να ντερλικώνει λαίμαργα με των ξένων τα κρέατα». Η δραματουργική επεξεργασία που έκανε στον «Κύκλωπα» ο Βασίλης Παπαβασιλείου μαζί με τον στενό και μόνιμο συνεργάτη του Σωτήρη Χαβιάρα, δεν μοιάζει με καταγγελτική ματιά που αναζητεί «φταίχτες». Αποτελεί ένα σχόλιο πάνω στη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας και όχι μόνο. «Η Δύση ζει στη φάση της δημιουργικής έκφρασης. Αφού έστειλε την παραγωγή της στην Αφρική και την Ασία, έκανε τα παιδιά της δημιουργούς. Αρα οι άνθρωποι πλέον στην Ευρώπη ζουν εκφραζόμενοι. Είναι ένα στοιχείο δημοκρατικής ολοκλήρωσης. Αλλωστε, να το πούμε αφού μπήκαμε σε φάση Μνημονίου, μην ξεχνάτε ότι το επάγγελμα του ηθοποιού ήταν από τα πρώτα που απελευθερώθηκε τη δεκαετία του ’80», μας λέει ο σκηνοθέτης, βοηθώντας να διακρίνουμε -η λοξή ματιά και το χιούμορ του σκηνοθέτη είναι καταλύτες γι’ αυτό – γέφυρες ανάμεσα στο αρχαίο και το νέο.
«Η καπηλεία, συνιστώσα της σημερινής κατάστασης τόσο έντονη που συναντάται σε όλες τις μορφές έκφρασης της κοινωνίας, είναι κατά κάποια έννοια, συμφυής με το ελληνικό μεγαλείο: από το αρχαίο θέατρο που καπηλεύεται τον μύθο μέχρι τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, που καπηλεύεται την Ιστορία και καταφέρνει τη νεκρανάσταση το 1827. Δύο αιώνες μετά έρχεται η νεκροφάνεια», λέει ο Σωτήρης Χαβιάρας. «Της ζωής μου η προίκα ήταν μια αντίκα»! συμπυκνώνει σκωπτικά, δίπλα μας, ο Παπαβασιλείου.
«Τα παιδιά πρέπει να γεννήσουν το συναίσθημα που παράγει η μουσική, να μην το ντουμπλάρουν», παρατηρεί ο σκηνοθέτης προς τον Δημήτρη Καμαρωτό που έγραψε τη μουσική της παράστασης και τον Δημήτρη Σωτηρίου από τους sinequanon, που επιμελήθηκαν της κίνησης. Και οι δύο, μαζί με τον Χαβιάρα και την Σεμέ, αποτελούν τα άγρυπνα μάτια της πρόβας εκτός ορχήστρας. Εκεί, στη μέση της, ο Παπαβασιλείου στέκει όρθιος, αγγίζει τους ηθοποιούς, τους καθοδηγεί.
«Βγαίνεις καμένος, όχι σωσμένος»
«Τη θέση των αυθεντιών σκηνοθετών, ίσως έχουν πάρει άλλα, όπως οι συλλογικές δουλειές. Μπορεί να λέμε ότι μας λείπουν οι σκηνοθέτες που εμπνέουν. Εγώ πιστεύω ότι έχουν έλθει οι σκηνοθέτες που πείθουν όπως ο Βασίλης» λέει στην «Κ» ο Νίκος Χατζόπουλος (Σειληνός στην παράσταση).
«Ναι αυτό είναι, δώσε κι άλλο ένταση» ενθουσιάζεται ο Νίκος Καραθάνος (Οδυσσέας) με μια αποστροφή του Χορού. «Ο Οδυσσέας είναι μία κατάσταση. Εχει το στοιχείο της επιβίωσης με κάθε τρόπο. Οι Ελληνες πάντα βάζουν φωτιά για να ξαναγεννηθούν. Αυτό πρέπει να κάνει και κάποιος όταν ξεκινά μια παράσταση. Βγαίνεις καμένος, όχι σωσμένος από μία παράσταση», μας λέει ο Νίκος Καραθάνος.
Ο Δημήτρης Πιατάς (Κύκλωπας) βγάζει τον προβολέα που φοράει στο κεφάλι, σαν ανθρακωρύχος που κινείται στο ημίφως. Τα φώτα χαμηλώνουν, η πρόβα τελειώνει. Ο Δημήτρης Πιατάς συμπυκνώνει: «Ο Κύκλωπας είναι μονόφθαλμος, βλέπει από μία οπτική γωνία, αλλά έχει δύναμη και κανιβαλίζει. Η τύχη του είναι γνωστή. Τον νικά ο Οδυσσέας που ξέρει να επιβιώνει με κάθε τρόπο».