Στη συναρπαστική μελέτη «Lincoln’s tragic pragmatism: Lincoln, Douglas, and moral conflict» (Harvard University Press, 2013), ο John Burt διερευνά τον ιστορικό διάλογο του 1858 μεταξύ των Abraham Lincoln και Stephen Douglas με θέμα την επέκταση της δουλείας. Το νομοσχέδιο Kansas-Nebraska του 1854, που συνέταξε ο Δημοκρατικός γερουσιαστής Douglas, κατοχύρωνε το δικαίωμα των αποίκων να αποφασίσουν οι ίδιοι μέσω δημοψηφίσματος για την ύπαρξη ή μη δουλείας σε αυτά τα νέα εδάφη των ΗΠΑ. Ο Douglas εκτιμά ότι το δημοψήφισμα θα οδηγήσει στην απόρριψη της δουλείας, επειδή οι κλιματικές συνθήκες στα νέα εδάφη δεν ευνοούν τη βαμβακοκαλλιέργεια. Επιπλέον, η έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας θα νομιμοποιήσει το αποτέλεσμα έναντι των νότιων πολιτειών. Αυτό που ο Douglas θέλει να αποφύγει πάση θυσία είναι η περαιτέρω όξυνση της διαμάχης για την κατάργηση της δουλείας. Η δημόσια σφαίρα είναι πια τόσο φορτισμένη από τα πάθη των αντιμαχόμενων παρατάξεων ώστε κινδυνεύει να διαρραγεί. Ο Lincoln, από την άλλη, τάσσεται ενάντια στο δημοψήφισμα θεωρώντας ότι η στρατηγική του Douglas θυσιάζει αυτό που σκοπεύει να προστατεύσει. Πιστεύει πως η δουλεία είναι ηθικά απαράδεκτη και ως εκ τούτου η επίκληση της λαϊκής έκφρασης ανεπίτρεπτη. Για τον Lincoln η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ύπαρξη ή μη της δουλείας διαφθείρει το δημοκρατικό ήθος των πολιτών οδηγώντας στην αυτοκατάλυση της δημόσιας σφαίρας.
Ο Burt ανασυγκροτεί φιλοσοφικά τον διάλογο μεταξύ των Lincoln και Douglas ως παράδειγμα μιας τραγικής σύγκρουσης ηθικών αξιών στη βάση δύο ανταγωνιστικών θεωρήσεων για τη δημοκρατία. Από τη μια έχουμε μια θεώρηση της δημοκρατίας ως αξιακά ουδέτερου πεδίου διαπραγμάτευσης με στόχο τη συναίνεση και από την άλλη μια θεώρηση της δημοκρατίας ως συνυφασμένης με ηθικές αξίες. Και οι δύο θεωρήσεις ενέχουν τρομακτικούς κινδύνους. Η πρώτη εργαλειοποιεί την πολιτική υποβαθμίζοντας τη δημόσια σφαίρα σε χώρο διαμεσόλαβησης συμφερόντων, ενώ η δεύτερη ηθικοποιεί την πολιτική οδηγώντας στον ολοκληρωτισμό. Εγκλωβισμένοι οι Lincoln και Douglas υπερασπίζονται μια δημόσια σφαίρα που αδυνατεί πλέον να μετατρέψει μια ηθική σύγκρουση σε πολιτική αντιπαράθεση, με συνέπεια τον εμφύλιο πόλεμο. Ωστόσο αυτή η καταστροφική εμπειρία συνεισέφερε στη δημιουργία και την καλλιέργεια ενός ήθους διαπραγμάτευσης και «συμβιβάζεσθαι» σε ένα ευρύτερο υπόβαθρο κοινών αξιών.
Με στόχο τη συναίνεση
Δυστυχώς, σήμερα στην Ελλάδα ο διάλογος για την τρέχουσα κρίση συμπυκνώθηκε στο ζήτημα των Μνημονίων με τέτοιο τρόπο ώστε μια πολιτική αντιπαράθεση να λάβει τη μορφή ηθικής σύγκρουσης μεταξύ υπέρμαχων και πολέμιων, διαβρώνοντας επικίνδυνα τη δημόσια σφαίρα. Ομως η παρούσα πόλωση δεν αντιστοιχεί σε σύγκρουση ηθικών αξιών με βάση ανταγωνιστικές θεωρήσεις της δημοκρατίας, παρά σε διαπάλη συμφερόντων με ιδεολογικό μανδύα που συγκαλύπτει την αδυναμία παραγωγής δημιουργικών πολιτικών από τις εμπλεκόμενες παρατάξεις. Αν θεωρήσουμε ότι δημιουργικές πολιτικές ενδεχομένως προκύψουν ως προϊόντα της δράσης πολιτικών φορέων οι οποίοι θα εκφράζουν καινούργιες κοινωνικές δυνάμεις κομίζοντας μια νέα αφήγηση και ένα διαφορετικό λεξιλόγιο, τότε τίθεται το επιτακτικό ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν να ενδυναμώσουμε τη δημόσια σφαίρα ώστε να επικρατεί ένα ήθος διαπραγμάτευσης με στόχο τη σύναψη συμφωνιών και την επίτευξη συναίνεσης, έχοντας κατά νου ότι αν και η πολιτική διέπεται από την ανάγκη, συγχρόνως την υπερβαίνει;
Κατά τη γνώμη μου αυτό επιτυγχάνεται όταν ως πολίτες συναινούμε σε ηθικά αποδεκτές βασικές αρχές και κανόνες, αμφότερα απαραίτητα για τη δημοκρατική λειτουργία της δημόσιας σφαίρας. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τις αρχές με τον ίδιο τρόπο ούτε ότι πρέπει να τις υιοθετούμε για τους ίδιους λόγους. Το σημαντικό είναι να τις αποδεχόμαστε και να σεβόμαστε τους κανόνες που απορρέουν από αυτές. Μιλούμε εδώ για μια πρωταρχική και αναγκαία συμφωνία ως προϋπόθεση διαφωνίας. Τα παραπάνω δεν υποτιμούν το αγωνιστικό στοιχείο της πολιτικής. Τουναντίον προσπαθούν να το καταστήσουν καρποφόρο θέτοντας τους όρους διεξαγωγής του αγώνα. Σε αυτό το πλαίσιο αποδεχόμαστε την ύπαρξη αντιπάλων, αλλά δεν τους μετατρέπουμε σε εχθρούς, επειδή αργότερα μπορεί να μας συντρέξουν ως σύμμαχοι. Αναγνωρίζουμε την ύπαρξη πληθώρας λεξιλογίων, δηλαδή εναλλακτικών περιγραφών της πραγματικότητας, αλλά και ετερόκλητων συμφερόντων υπό την προϋπόθεση ότι δεν απειλούν τη δημόσια σφαίρα. Κατανοούμε ότι είναι άγονο να μεταφράζεται πάντοτε η διαφωνία επί των αξιών ή η διαφορά συμφερόντων σε ιδεολογική αντιπαράθεση στα επιμέρους. Είμαστε διατεθειμένοι να υποχωρήσουμε σε κάποια ζητήματα ώστε να διασφαλίσουμε άλλα, αναγνωρίζοντας ότι δεν μπορούμε πάντα να επιτυγχάνουμε όλους τους στόχους της ατζέντας μας. Αλλωστε η αξιοπιστία των «κόκκινων γραμμών» καθορίζεται από τη δυνατότητα και τους τρόπους του «συμβιβάζεσθαι».
Τιθασεύουμε τον ναρκισσισμό μας αποδεσμεύοντας την αυτοεικόνα μας από την επικράτηση των πεποιθήσεών μας. Είμαστε πάντοτε περισσότερα απ’ όσα πιστεύουμε διότι διαθέτουμε την ικανότητα να αναθεωρούμε, να υιοθετούμε και να δημιουργούμε νέες αξίες. Είμαστε επίσης περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε διότι δεν εξαντλούμαστε στην ανάγκη, καθότι ο βίος υπερβαίνει τη ζωή. Κατευνάζουμε την οργή και τον φθόνο μας ώστε να διεκδικήσουμε αποτελεσματικότερα όσα πρεσβεύουμε, αλλά και επειδή επιθυμούμε οι άλλοι να πράξουν το ίδιο ως προς εμάς. Χαλιναγωγούμε τον φόβο μας ώστε να μη γεννήσει βία, παραμένοντας αλληλέγγυοι. Εν ολίγοις προστατεύουμε τη δημόσια σφαίρα για να μην καταλυθεί από την κυριαρχία ανεξέλεγκτων παθών. Κυρίως, κατανοούμε ότι η δημόσια σφαίρα συνιστά κάτι περισσότερο από χώρο σύγκρουσης αξιών, επιδίωξης συμφερόντων και διεκδίκησης ισχύος, αποτελώντας αυταξία.
* Ο κ. Θεοφάνης Τάσης διδάσκει Σύγχρονη Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Klagenfurt. Το τελευταίο του βιβλίο «Πολιτικές του Βίου: Η Ειρωνεία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ευρασία.