Σε όλες του σχεδόν τις φωτογραφίες απεικονίζεται με μία πίπα στο στόμα. Ισως γιατί ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, ο συγγραφέας «που έγινε θρύλος γράφοντας για θρύλους», πίστευε πως «στην πραγματικότητα ήταν και ο ίδιος ένα χόμπιτ, σε όλα εκτός από το μέγεθος. Οπως και στα χόμπιτ, του άρεσαν οι κήποι, τα δέντρα και τα χωράφια που δουλεύονταν ακόμα με τα χέρια. Κάπνιζε κι αυτός πίπα, και του άρεσαν τα απλά φαγητά». Ούτως ή άλλως, πολλά απ’ όσα αποτέλεσαν λίγα χρόνια αργότερα το σύμπαν των βιβλίων του, που αγαπήθηκαν σε όλο τον κόσμο, είτε φυσικά στοιχεία, είτε ονόματα, είτε τόποι και κτίσματα, βρίσκονται κεκαλυμμένα ή όχι μέσα στα βιβλία του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν, όπως αποκαλύπτει, με γλαφυρό τρόπο, ο βιογράφος του Colin Duriez στη βιογραφία του με τίτλο «Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν – Η ζωή και το έργο ενός θρύλου» (θα κυκλοφορήσει τον επόμενο μήνα από τις εκδόσεις Κέδρος, σε μετάφραση Θωμά Μαστακούρη).
Ο Colin Duriez έγραψε για τη ζωή, τα πρόσωπα και τα πράγματα που επηρέασαν έναν άνθρωπο «εσωστρεφή, ευφυέστατο και εκκεντρικό καθηγητή», του οποίου «η φαντασία με τη βαθιά λαχτάρα μας για ιστορίες που, όπως όλες οι ιστορίες οι οποίες έχουν ξεχωρίσει και επιβιώσει ανά τους αιώνες, τρέφουν το πνεύμα». Είναι η ζωή και η ιστορία ενός ανθρώπου που συγκέντρωνε σε όλη του τη ζωή στοιχεία για να γράψει τον «Αρχοντα των δαχτυλιδιών» και τις ιστορίες της Μέσης Γης, μελετούσε τις γλώσσες, τους λαούς, την αρχαία ιστορία και την παράδοση της βορειοδυτικής Ευρώπης.
Ο Τζον Ρόναλντ Ρόιελ Τόλκιν γεννήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1892 στη Νότιο Αφρική και ήταν το πρώτο παιδί ενός ζευγαριού Αγγλων που έφτασαν εκεί αναζητώντας νέες ευκαιρίες. Και φαίνεται ότι ο μύθος των ξωτικών ξεκίνησε από την αρχή της ζωής του, αφού η μητέρα του, Μέιμπελ, έγραφε στην πεθερά της: «Το μωρό μοιάζει με νεραϊδάκι όταν είναι ντυμένο με λευκές δαντέλες και άσπρα παπουτσάκια. Οταν είναι γυμνούλι, νομίζω πως μοιάζει περισσότερο με ξωτικό»!
Από τη Νότιο Αφρική ξεκινούν οι εικόνες που θα δούμε παραλλαγμένες αργότερα στα έργα του. Το τσίμπημα που υπέστη από μία ταραντούλα έγινε «αναφορές σε γιγάντιες αράχνες στις ιστορίες του, μεγαλύτερη από τις οποίες ήταν η Ουνγκόλιαντ». Το ίδιο γίνεται και στην Αγγλία, όπου επιστρέφει η μητέρα με τα δύο (πλέον) αγόρια της – τον Υδρόμυλο του Σέαρχολ, μία από τις πρώτες αναμνήσεις του στο ήσυχο χωριό Γουορστερσάιρ, τον βλέπουμε αργότερα στον «Αρχοντα των δαχτυλιδιών» ως μύλο «στο Χόμπιτον, κοντά Στο Νερό». Είναι ο ίδιος μύλος που και σήμερα ακόμη διατηρείται ως αξιοθέατο. Και όπως λέει ο βιογράφος του, «εκεί κοντά, ως ένδειξη αναγνώρισης της προσφοράς του Τόλκιν, υπάρχει το Πάρκο της Χώρας του Σάιρ και ο Βάλτος του Μόζλι, εμπνευσμένα ενδεχομένως από το Παλιό Δάσος στην άκρη του Σάιρ, όπως παρουσιάζεται στον “Αρχοντα των Δαχτυλιδιών”».
Ο πρώτος έρωτας
Εν τω μεταξύ, ο πατέρας του Τόλκιν πεθαίνει ξαφνικά στη Νότιο Αφρική κι από εκείνο το σημείο αρχίζουν οι δυσκολίες για τη μητέρα Μέιμπελ, η οποία μένει μόνη με δύο μικρά αγόρια και με πενιχρό εισόδημα. Λίγα χρόνια αργότερα πεθαίνει και η μητέρα του, και τα δύο αγόρια είχαν την τύχη να βρεθούν, μέχρι την ενηλικίωσή τους, υπό την κηδεμονία του πατέρα Φράνσις, για τον οποίο ο Τόλκιν πάντα μιλούσε «με μεγάλη ευγνωμοσύνη και τρυφερότητα». Ηδη ο νεαρός Τζον αρχίζει να φτιάχνει τους δικούς του κόσμους. Και κάπου εκεί, στην ηλικία των δεκαέξι ετών, ήρθε ο πρώτος έρωτας. Με την Ιντιθ, που ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερή του, και με την οποία, έπειτα από πολλές περιπέτειες, θα συνέδεε για πάντα τη ζωή του και θα έμεναν μαζί μέχρι τον φυσικό τους θάνατο.
Ηταν η ίδια περίοδος που έκανε τους πρώτους φίλους και άρχισε να καταπιάνεται με τις περίεργες γλώσσες. Στην αρχή σαν παιχνίδι, όπως τα «ζωωδικά» όπως τα έλεγαν, στην οποία οι ονομασίες ζώων είχαν αντικαταστήσει τις λέξεις. Ηταν μια αγάπη την οποία, όπως και την Ιντιθ, δεν εγκατέλειψε ποτέ. Μελετούσε από νωρίς, χωρίς καμία βοήθεια τη γοτθική, την αγγλοσαξονική και την ουαλλική γλώσσα και προσπαθούσε πάντα να επινοήει μια δική του γλώσσα. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Τόλκιν ομολογούσε ότι «τα γοτθικά ήταν η πρώτη γλώσσα που με συνεπήρε και με συγκλόνισε».
Σαν «εραστής του κρασιού»
Ολη του η πραγματική ζωή εμπεριέχει στοιχεία που συμπεριλαμβάνονται στη ζωή που δημιούργησε μέσα στα βιβλία του. Η νεανική του παρέα, που είχε τα αρχικά T.C.B.S., σημάδεψε τον χαρακτήρα του νεαρού Τόλκιν, «ο οποίος από αυτή συνέλαβε την ιδέα της “συντροφιάς” και έδωσε τον τίτλο “Η συντροφιά του δαχτυλιδιού” στον πρώτο τόμο του “Αρχοντα των δαχτυλιδιών”». Ετσι κι αλλιώς, «σε ολόκληρη τη ζωή του, οι εμπειρίες του –οι οποίες συχνά ήταν εντελώς κοινότοπες– έτρεφαν τη φαντασία του και, μέσα από αυτήν, τα κείμενά του. Είχε το αξιοθαύμαστο χάρισμα να μπορεί να συλλάβει τα χαρακτηριστικά ενός τοπίου, ή ακόμη και μιας συγκεκριμένης γλώσσας, με έναν τρόπο που οι αναγνώστες του μπορούσαν να αισθανθούν. Για να χρησιμοποιήσω μία από τις δικές του παρομοιώσεις, η πρώτη επαφή με τα χαρακτηριστικά μιας καινούργιας γλώσσας έμοιαζε γι’ αυτόν με έναν εραστή του κρασιού που ανακαλύπτει ένα υπέροχο μπουκάλι με παλιό κρασί και το δοκιμάζει για πρώτη φορά».
Η Οξφόρδη έγινε ο τόπος των πανεπιστημιακών του σπουδών, ο τόπος όπου μπόρεσε να ασχοληθεί με την αγάπη του, με την επιστήμη της Συγκριτικής Γλωσσολογίας, και να διδάξει. Αυτή η λατρεία του για τις ξεχασμένες γλώσσες και τους πολιτισμούς των λαών που τις μιλούσαν κάποτε έγινε μέρος των βιβλίων του. Ισως γιατί πίστευε ότι «είναι αδιανόητο να υπάρχει μια μυθολογία δίχως γλώσσα, ή μια γλώσσα χωρίς μυθολογία. Ενας από τους πιο σημαντικούς διανοητές της εποχής μας, ο Τζορτζ Στάινερ, μίλησε γι’ αυτό που ανακάλυψε ο Τόλκιν ως νεαρός, όταν άρχισε να δημιουργεί τις δικές του γλώσσες. “Πολύ γρήγορα ο Τόλκιν έκανε τη μεγάλη του ανακάλυψη: ο βασικός σχεδιασμός μιας γραμματικής είναι ένα άψυχο πράγμα αν δεν υπάρχει ένα μυθολογικό περιεχόμενο, αν δεν υπάρχει η εικόνα ενός κόσμου, εν μέρει πραγματικού και εν μέρει φανταστικού, ο οποίος προσδίδει στον ανθρώπινο λόγο ένα ζωτικό μείγμα επικοινωνίας και μυστικών».
«Προκαλεί εθισμό» στους αναγνώστες
Ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν είχε βρει τη μαγική συνταγή να επικοινωνήσει με ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. «Στους φανατικούς αναγνώστες του περιλαμβάνονταν υδραυλικοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές, μηχανικοί αυτοκινήτων και δάσκαλοι, συνταξιούχοι και παιδιά», σημειώνει εύστοχα ο βιογράφος του Τόλκιν. Και σιγά σιγά, «ο κόσμος των χόμπιτ, των μάγων και του Σάιρ βοήθησε στην έκφραση της κουλτούρας των χίπηδων». Οι Led Zeppelin μιλούν μέσα από τα τραγούδια τους για τις ιστορίες του Τόλκιν. Οσο για τους Beatles, σχεδίαζαν από τότε να γυρίσουν ταινία τον «Αρχοντα των δαχτυλιδιών». Και το 1969, σ’ έναν τοίχο της Οξφόρδης βρέθηκε γραμμένο το σύνθημα: «Ο Τόλκιν προκαλεί εθισμό».
Βέβαια, η ολοκληρωμένη μορφή του αναγνώσματος που τον έκανε διάσημο σε όλο τον κόσμο ήρθε το 1949, αλλά εκδόθηκε μόλις πέντε χρόνια αργότερα, αφού ο Τόλκιν είχε δυσκολίες με τον εκδότη του. Τον Νοέμβριο του 1952 ο Τόλκιν είχε υπογράψει με τον εκδοτικό οίκο George Allen and Unwin ένα συμβόλαιο, το οποίο όριζε μερίδιο από τα τυχόν κέρδη του βιβλίου και όχι το συνηθισμένο ποσοστό συγγραφικών δικαιωμάτων. Αυτό έγινε επειδή ο εκδότης περίμενε πως η φιλόδοξη αυτή έκδοση θα του έφερνε ζημία. Οπως αποδείχτηκε, ο Τόλκιν τελικά κέρδισε απίστευτα περισσότερα χρήματα από ό,τι θα είχε κερδίσει από τη συνηθισμένη καταβολή συγγραφικών δικαιωμάτων!».
Η έκδοση του βιβλίου δημιούργησε πόλωση στο κοινό.
«Ενας από τους θαυμαστές του, ο κριτικός Γ. Χ. Οντεν, έγραφε στους New York Times το 1956: “Δεν θυμάμαι άλλο βιβλίο για το οποίο να έχω λογομαχήσει τόσο έντονα. Κανείς δεν φαίνεται να έχει μια μετριοπαθή άποψη γι’ αυτό. Είτε, όπως εγώ, οι αναγνώστες το θεωρούν αριστούργημα στο είδος του, ή δεν το αντέχουν καθόλου, και ανάμεσα στους εχθρικά διακείμενους υπάρχουν και κάποιοι των οποίων, οφείλω να ομολογήσω, τη λογοτεχνική κρίση σέβομαι πολύ… Μπορώ απλώς να υποθέσω πως ορισμένοι άνθρωποι απορρίπτουν τις ηρωικές αποστολές και τους φανταστικούς κόσμους εν γένει. Θεωρούν πως τέτοιου είδους βιβλία δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο από ελαφριά λογοτεχνία “απόδρασης”. Ετσι, το γεγονός πως ένας άνθρωπος όπως ο κύριος Τόλκιν, ο Αγγλος γλωσσολόγος που διδάσκει στην Οξφόρδη, μπήκε σε τόσο απίστευτο κόπο για να γράψει σε ένα είδος το οποίο θεωρούν εξ ορισμού μηδαμινό, είναι γι’ αυτούς σκανδαλώδες”».
Η επιτυχία του βιβλίου έδωσε τη δυνατότητα στην οικογένεια Τόλκιν να περάσει ήσυχα και άνετα τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Η αγαπημένη του Ιντιθ πέθανε το 1971, έχοντας ξεπεράσει τα 80 χρόνια. Ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν πέθανε στις 2 Σεπτεμβρίου 1973.