Στην Πλάκα της Ηπείρου, στην περιοχή των Τζουμέρκων, βρίσκεται το μεγαλύτερο μονότοξο γεφύρι των Βαλκανίων. Χτίστηκε το 1866 και αποτέλεσε το σύνορο ανάμεσα στην ελεύθερη και την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, ενώ εκεί, στις 29 Φεβρουαρίου του 1944 (δίσεκτο έτος) υπογράφηκε ειρηνευτική συμφωνία ανάμεσα στις δύο ισχυρότερες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις, τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ, γνωστή και ως «Συμφωνία της Πλάκας», για να δοθεί τέλος στις εμφύλιες συγκρούσεις που είχαν ξεκινήσει τον Οκτώβριο του 1943.
Τριάντα χρόνια μετά, το 1974, στην περιοχή αυτή γεννήθηκε ο Βαγγέλης Τζούκας και τα πρώτα του παιχνίδια τα έκανε γύρω από το ιστορικό γεφύρι. Το βιβλίο του «Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο 1942 – 44. Τοπικότητα και πολιτική ένταξη», είναι, κατά κάποιον τρόπο, αποτέλεσμα των εικόνων και των βιωμάτων των παιδικών χρόνων. Οπως επίσης το γεγονός ότι παππούδες και άλλοι συγγενείς διετέλεσαν μέλη του ΕΔΕΣ. Με τις διηγήσεις τους μεγάλωσε ο Βαγγέλης Τζούκας, που, παρότι κοινωνιολόγος ως προς τις σπουδές, η ευαισθητοποίησή του απέναντι στο ιστορικό σκηνικό της δεκαετίας του ’40 τον οδήγησε στη διδακτορική διατριβή του με θέμα τον ΕΔΕΣ, την οποία επεξεργάστηκε στη συνέχεια και που τώρα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας.
Πολιτισμικό τραύμα
Οπως μου είπε τηλεφωνικά από την Κρήτη, όπου εργάζεται, «στα διάφορα φόρουμ του Διαδικτύου, οι μισοί με βρίζουν σαν κομμουνιστή και οι άλλοι μισοί σαν φασίστα. Οι πρώτοι επειδή περίμεναν να αποθεώσω τον ΕΔΕΣ. Οι δεύτεροι επειδή ήθελαν να δαιμονοποιήσω τον ΕΔΕΣ. Και οι μεν και οι δε προσβλέπουν σε μια δικαιωτικού τύπου Ιστορία, η οποία, εκτός από το ότι είναι εντελώς απαράδεκτη μεθοδολογικά και επιστημονικά, είναι και εντελώς άκαιρη. Δεν είναι δυνατόν στο εξωτερικό να έχουν φτάσει να ερευνούν τα πιο προχωρημένα ζητήματα και εμείς εδώ να γυρνάμε ξανά και ξανά στις δεκαετίες του ’40, του ’50 κ.τ.λ. Εχουν επανέλθει όλα τούτα τα ζητήματα μετά την κρίση και ήταν αναμενόμενο. Εν μέρει διότι κουκουλώσαμε πολλά πράγματα όλ’ αυτά τα χρόνια, εν μέρει διότι ολοένα και νεότερες γενιές μπαίνουν σιγά σιγά στη συζήτηση αυτή με βάση τις δικές τους προσλαμβάνουσες, οι οποίες, αυτή τη στιγμή, είναι οι προσλαμβάνουσες της κατάρρευσης.
»Να μην ξεχνάμε και το πολιτισμικό τραύμα: ο εμφύλιος δεν άνοιξε πολιτικά, ιδεολογικά ή κοινωνικά χάσματα μόνον, άνοιξε και βαθιά πολιτισμικά, τα οποία αναπαράγονται έκτοτε. Πάντως, σήμερα, με τη φόρτιση των ημερών, έχουμε μια πλήρη ανασημασιοδότηση της ιστορίας εκείνης. Πλήρη, όμως. Εως τώρα είχαμε όλη αυτή την κουβέντα γύρω από την περίφημη αναθεώρηση της Ιστορίας, που όμως αφορούσε τμήμα του ακαδημαϊκού κόσμου, τώρα νομίζω ότι το όλο πράγμα έχει εκλάβει μαζικές διαστάσεις. Μόνο στα κοινωνικά δίκτυα να κοιτάξει κανείς, βλέπει, ξανά και ξανά, την απόπειρα συσχέτισης συμβάντων της παρούσας συγκυρίας με την εποχή εκείνη».
Οπως παραδέχεται ο κ. Τζούκας, «η ενασχόλησή μου με τον ΕΔΕΣ, και τώρα η έκδοση του βιβλίου, με κατέστησαν κοινωνό μιας προκατάληψης. Εχω φίλους που είναι περισσότερο από εμένα προσανατολισμένοι στην Αριστερά, οι οποίοι το είδαν όλο αυτό με μεγάλες επιφυλάξεις. Πρέπει όμως κάποτε να αντιμετωπίζουμε αυτά τα πράγματα με άλλη ματιά. Θα πούμε για τα θετικά του ΕΑΜ, τα θετικά του ΕΛΑΣ, καμία αντίρρηση και τα γνωρίζω πολύ καλά, όμως μπορούμε να αφήσουμε απέξω ολόκληρες περιοχές; Μπορούμε να αφήσουμε απέξω ολόκληρες οργανώσεις; Μου φαίνεται αδιανόητο για τα δεδομένα που θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη του ένας σύγχρονος επιστήμονας. Προσωπικά δεν επιδιώκω και δεν επιχειρώ να παίξω το παιχνίδι, π.χ., μιας νέας Δεξιάς ούτε να αποκαταστήσω κανέναν. Μελετώ ένα ιστορικό φαινόμενο με τον τρόπο ενός κοινωνικού επιστήμονα που παρακολουθεί κοινωνικούς μετασχηματισμούς μείζονος εμβέλειας που συμβαίνουν μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα».
Σχέσεις με τον ΕΛΑΣ και τους Γερμανούς
Κάποια στιγμή, η κουβέντα μας γυρίζει στον αείμνηστο Γερμανό Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, ο οποίος είχε υποστηρίξει στο βιβλίο του «Αιματοβαμμένο Εντελβαϊς. Η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943 – 1944» (Εστία, 2 τόμοι) ότι ο ΕΔΕΣ είχε συνάψει συμφωνία με τους Γερμανούς στην Ηπειρο, γεγονός που προκάλεσε την οργή πολλών βετεράνων του ΕΔΕΣ.
«Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους», αποκρίνεται ο κ. Τζούκας, «όλα τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι, υπό το βάρος της επίθεσης του ΕΛΑΣ, ο Ζέρβας προχώρησε σε κάποιο είδος ανακωχής με τους Γερμανούς, παραμένοντας βέβαια πάντα συνδεδεμένος με τον βρετανικό παράγοντα. Ωστόσο, το βιβλίο του Μάγερ έχει πολλά πραγματολογικά λάθη, κυρίως όμως, ενώ έχει ξεψαχνίσει τα γερμανικά αρχεία, σχεδόν αγνοεί τις ελληνικές πηγές, αφήνοντας απέξω την εμφύλια διαμάχη. Ορθώς τονίζει τη σχέση ΕΔΕΣ και Γερμανών από εκείνη την περίοδο, παραβλέπει όμως ότι ακριβώς την ίδια εκείνη περίοδο, ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ μάχονται σκληρά. Υπήρξε δε και βρετανική οδηγία προς τον ΕΔΕΣ για αποχή από τον αντιστασιακό αγώνα, την οποία χρησιμοποίησε ο Ζέρβας. Να πούμε, επίσης, ότι όταν υπάρχουν νεκροί αντάρτες του ΕΔΕΣ από τους Γερμανούς μέσα στο 1944, αυτό δεν μπορείς να το αγνοήσεις. Και μπορεί ο Ζέρβας και ο σκληρός πυρήνας του ΕΔΕΣ να προχώρησαν σε δεδομένη στιγμή σε ανακωχή με τους Γερμανούς, ωστόσο πολλά μέλη του συνέχισαν να πολεμούν. Οπως, επίσης, είναι πολλοί οι νεκροί του ΕΔΕΣ από τις συγκρούσεις με τον ΕΛΑΣ».
Κατέληξε, άραγε, σε κάποιο συμπέρασμα ο κ. Τζούκας μετά την ολοκλήρωση του βιβλίου; «Επιβεβαιώθηκαν οι αρχικές μου υποθέσεις ότι η ίδρυση, ανάπτυξη και εδραίωση του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο ήταν ένα φαινόμενο πολύπλοκο και σύνθετο στο οποίο έπαιξαν καταλυτικό ρόλο τοπο-συγγενικού τύπου ομαδώσεις, οι οποίες, με τη μετέπειτα εμπλοκή τους στο αντάρτικο, ανατροφοδότησαν τις κατά καιρούς συγκρούσεις με τον ΕΛΑΣ. Με απλά λόγια, δεν ήταν τα αντίπαλα συγγενικά στρατόπεδα ο λόγος που οι άνθρωποι χωρίστηκαν πολιτικά. Το ότι χωρίστηκαν πολιτικά και το ότι ανήκαν σε ενδεχομένως αντίπαλες φατρίες έπαιξαν ρόλο στη μετέπειτα δυναμική της σύγκρουσης.
»Ερωτήματα ανοιχτά παραμένουν βέβαια, κυρίως ως προς τη μετέπειτα κληρονομιά των ομάδων αυτών ακόμη και στο επίπεδο της πολιτικής και κομματικής κεφαλαιοποίησης που επιχειρήθηκε και εν μέρει πέτυχε η Δεξιά. Μην ξεχνάμε ότι πολλά από αυτά τα ηπειρώτικα χωριά παραμένουν έως σήμερα προπύργια της συντηρητικής παράταξης».