Στην Ελλάδα οι αρχαιολόγοι αναζητούν αγωνιωδώς χρηματοδότες για τις σωστικές ανασκαφές, αλλά την ίδια στιγμή η ελληνική τεχνογνωσία στην προστασία των μνημείων ταξιδεύει παντού. Δεν πάνε πολλά χρόνια από τότε που το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων συνεργάστηκε με το Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης στην Κορυτσά για τη συντήρηση των εικόνων, εκπαιδεύοντας μάλιστα και συντηρητές χωρών της Βαλκανικής. Ειδικότερα, στο Βελιγράδι ήταν υποδειγματική η εργασία στον Πύργο Νεμπόισα, ενώ στην Ιορδανία ο Κωνσταντίνος Πολίτης ανέσκαψε την περιοχή του Αγίου Λωτ, στη νότια ακτή της Νεκράς Θάλασσας στο Σάφι, και έφτιαξε –μαζί με το αρμόδιο υπουργείο της χώρας– το μουσείο στο χαμηλότερο σημείο της γης!
Οι Ελληνες επιστήμονες: αρχαιολόγοι, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, συντηρητές συμμετέχουν ενεργά εδώ και χρόνια σε μεγάλα έργα ανασκαφών, αναστήλωσης, συντήρησης, κάτι όμως που το ευρύ κοινό αγνοεί. Αλλωστε τα ΜΜΕ και δη τα ηλεκτρονικά, σπάνια εστιάζουν σε τέτοια έργα. Αυτό ακριβώς ανέλαβε το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, διοργανώνοντας κύκλο διαλέξεων με θέμα την «Ελληνική παρουσία σε χριστιανικά μνημεία της Ανατολικής Μεσογείου».
Ο κύκλος άνοιξε με τις ανασκαφές στη Μονή του Απά Απολλώ στο Μπαουίτ (Bawit) στη Μέση Αίγυπτο από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας (IFAO) και το Μουσείο του Λούβρου. Αλλά και τη δική μας Μαρίνα Χατζημηνάογλου, αρχιτέκτονα – αρχαιολόγο, ερευνήτρια στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικής Αρχαιολογίας του Καΐρου (ΙFΑΟ).
Σε μια περιοχή πλούσια σε χριστιανικά μνημεία, κυρίως μοναστικά συγκροτήματα που ιδρύθηκαν στα τέλη του 4ου ή τον 5ο αι., βρίσκονται τα κατάλοιπα της μονής του Μπαουίτ. Περίπου 25 χιλιόμετρα νοτίως της Ερμουπόλεως (σημερινό Ashmounein). Μία από τις σημαντικότερες μονές, που σύμφωνα με τη Historia Monachorum in Aegypto ιδρύθηκε από τον Αββά Απολλώ γύρω στα 386-388 μ.Χ. Τα παλαιότερα κτίσματα ανάγονται στα τέλη του 6ου αι., ενώ το απόγειο της μονής μπορεί να τοποθετηθεί, σύμφωνα με τις επιγραφές, στον 7ο και 8ο αιώνα. Η χρήση του χώρου τεκμηριώνεται έως τις αρχές του 12ου αι., περίοδος κατά την οποία στη θέση της προϋφιστάμενης μονής αναπτύχθηκε ένα νεκροταφείο.
Αυτά τόνισε στην ομιλία της η διευθύντρια των ανασκαφών, υπογραμμίζοντας πως μεταξύ άλλων το Μπαουίτ «απέδωσε την πλουσιότερη παπυρολογική και επιγραφική τεκμηρίωση της περιοχής, καθώς και τα ωραιότερα ζωγραφικά και γλυπτικά έργα της χριστιανικής Αιγύπτου για την περίοδο που προηγήθηκε της αραβικής κατάκτησης (641) και τον αιώνα που την ακολούθησε». Μέρος του μπορεί κανείς να θαυμάσει στο Κοπτικό Μουσείο του Καΐρου και στο Μουσείο του Λούβρου, μέσω της ανενεργής πλέον πρακτικής του «μοιράσματος» των ανασκαφικών ευρημάτων, εξ ημισείας μεταξύ της χώρας προέλευσης των ξένων ερευνητικών ιδρυμάτων και της Αιγύπτου.
Θύμισε ότι οι ανασκαφές στο kom (περιοχή διαμορφωμένη με υλικά επίχωσης και άμμο, τα οποία καλύπτουν ερείπια) του Μπαουίτ που ξεκίνησαν το 1901-1902 από τον Jean Clédat, ο οποίος έφερε στο φως δύο εκκλησίες και μεγάλο αριθμό κτισμάτων, συνεχίστηκαν το 1913 και 1915 υπό τη διεύθυνση του Jean Maspero. Και έπειτα από εγκατάλειψη δεκαετιών ξανάρχισαν από το 2002.
Ταξίδι στη Βηθλεέμ
Τα τελευταία εννέα χρόνια οι εργασίες εκτυλίσσονται σε δύο τομείς του kom: στον βόρειο και τον κεντρικό, όπου εντοπίστηκε οικιστικό συγκρότημα με δωμάτια γύρω από μία κεντρική αυλή, το οποίο από την κεραμεική και τα νομίσματα που βρέθηκαν, χρονολογείται στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα. Από τους ανασκαμμένους χώρους ξεχωρίζει το δωμάτιο S7, με πλούσια ζωγραφική διακόσμηση στους τοίχους και στον θόλο του δωματίου, ενώ σε άλλα σημεία εντοπίστηκαν τμήματα των τοίχων που κοσμούνταν με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα.
Εχει σημασία και ειδικά τέτοιες ημέρες ότι μια πλευρά, η βόρεια, ήταν κοσμημένη με επεισόδια από την παιδική ηλικία του Χριστού. «Το όνειρο του Ιωσήφ, το ταξίδι στη Βηθλεέμ, η Γέννηση με το θαύμα της Σαλώμης παρουσία των βοσκών, η Υπαπαντή και τέλος η Προσκύνηση των Μάγων, εκ των οποίων σώζονται οι δύο από τους τρεις». Η τελευταία είναι μία από τις καλύτερα διατηρημένες τοιχογραφίες του χώρου, αποτοιχισμένη πια σε διαδικασία συντήρησης. «Η διαδοχή των σκηνών συμφωνεί με το Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου, το οποίο φαίνεται πως επέλεξε ο αγιογράφος ή ο εντολέας των τοιχογραφιών. Στο ανατολικό άκρο του θόλου, η Παρθένος κάθεται πάνω σε ένα μικρό θρόνο με το Βρέφος στα γόνατά της».
Σε άλλη πλευρά, στη νότια, διατηρούνται σήμερα εννέα μορφές Προφητών, που αναγνωρίζονται από τον πάπυρο και το απόσπασμα της προφητείας που κρατούν.
Από το 2008 βρίσκεται σε εξέλιξη η ανασκαφή ενός νέου, μεγάλου ναού, ο οποίος φαίνεται ότι αποτελεί την κύρια εκκλησία της μονής. Τρίκλιτη βασιλική που κατασκευάστηκε στα τέλη του 6ου – αρχές του 7ου αι. και παρέμεινε σε χρήση τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 9ου αιώνα. Ενδιαφέρον έχουν οι τοιχογραφίες, όπως φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό θραυσμάτων που βρέθηκαν στις επιχώσεις. Μία μάλιστα, απεικονίζει, μέσα σε κύκλο που εγγράφεται σε ρόμβο, μία γαζέλα.
Στις 16 Ιανουαρίου σειρά έχουν ο Γεώργιος Πενέλης (ομότιμος καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) και ο Γρηγόρης Πενέλης, (δρ Πολιτικός Μηχανικός), για την «Αναστήλωση του ιστορικού ναού του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο και του υποκείμενου Ρωμαϊκού Πύργου», ενώ στις 13 Φεβρουαρίου 2014 ο Κωνσταντίνος Πολίτης, ερευνητής στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, θα μιλήσει για το «Παλαιοχριστιανικό μοναστήρι του Αγίου Λωτ στην Ιορδανία».
Τέλος, τον Μάρτιο ο Αλέξανδρος Τσάκος, δρ αρχαιολόγος, επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Μπέργκεν στη Νορβηγία θα φωτίσει τους «Ιερούς χώρους και Ιερά κείμενα της Χριστιανικής Νουβίας».