Μεταξύ του ξενοδοχείου Hilton και της οδού Παπαδιαμαντοπούλου, στο απέναντι πεζοδρόμιο, υπάρχει ένα μνημείο, όπου στις 31 Ιουλίου 1920 εκτελέστηκε ο Ιων Δραγούμης. Αμφιβάλλω αν έστω και ελάχιστοι διαβάτες γνωρίζουν σε ποιον είναι αφιερωμένη η στήλη. Μόνον την επέτειο της δολοφονίας του εμφανίζονται λίγα στεφάνια. Ομως, η ησυχία γύρω από το μνημείο θα μας οδηγούσε σε απατηλά συμπεράσματα. Η παρουσία του Δραγούμη είναι ορατή και συνδέεται, κυρίως, με δύο πτυχές της ζωής του, τη συμβολή του στις απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα και τον δεσμό με δύο από τις σημαντικότερες Ελληνίδες της εποχής του, τη συγγραφέα Πηνελόπη Δέλτα και την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη. Η εμπλοκή του στην καθυστερημένη, αμυντική απάντηση εναντίον των Βουλγάρων στη Μακεδονία, ο θάνατος του γαμπρού του Παύλου Μελά και το εμβληματικό «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα» (1907), τον έφερναν στην επιφάνεια με κάθε αναζωπύρωση του Μακεδονικού. Οι μεν χρησιμοποιώντας τον ως παντιέρα, ωσάν ο εθνικισμός του 1900 (τότε που οι εκτός ελλαδικού βασιλείου Ελληνες ήσαν περισσότεροι από τους εντός) να είχε σχέση με τα σημερινά προβλήματα στα Βαλκάνια. Οι δε περιφέροντάς τον ως σκιάχτρο, προκειμένου να απομυθοποιήσουν την πολιτική που έδωσε στην καταπτοημένη Ελλάδα αυτοπεποίθηση και προετοίμασε το έδαφος για τους Βαλκανικούς Πολέμους. Η ιδεολογική χρήση και κατάχρηση ιδεών και προσώπων αποτελεί συνηθισμένη πρακτική σε όλον τον κόσμο και η Ελλάδα δεν εξαιρείται.
Οι ερωτικές ιστορίες με τη Δέλτα και την Κοτοπούλη, συναρπαστικές αλλά και διαφορετικές μεταξύ τους, μας παρουσιάζουν τη θέση (και την καταπίεση) των γυναικών της εποχής τους. Η μεγαλοαστή, διανοούμενη και βενιζελική Πηνελόπη έστησε ένα μνημείο στη σχέση αυτή, σπάνιο στην ευρωπαϊκή γραμματεία. Ο Δραγούμης υπήρξε η θρυαλλίδα που γέννησε μια μεγάλη συγγραφέα, όχι μόνον για παιδιά. Η λαϊκής καταγωγής, «θεατρίνα» και βασιλική Μαρίκα δεν είχε τις προϋποθέσεις να κάνει τη δική της κατάθεση. Το χάρισμά της ξεδιπλωνόταν πάνω στη σκηνή. Ο Ιων, στα τετράδια των ημερολογίων του, δίνει ένα μοναδικό πορτρέτο της νεαρής Κοτοπούλη. Αυτοί οι τρεις άνθρωποι, πέρυσι και φέτος, πρωταγωνιστούσαν σε τέσσερις θεατρικές παραστάσεις, σε ευπώλητα «ζευγάρια» και σε έργα μυθοπλασίας, που βεβαίως ωχριούσαν μπροστά στα αυθεντικά κείμενα. Η τέχνη αδυνατούσε να μιμηθεί τη ζωή.
Οσο σημαντικά και αν είναι αυτά, έχω την αίσθηση ότι αυξάνουν τα στερεότυπα, όπως τα περί «ρομαντικού πατριώτη». Η καταστροφή τους είναι πράξη θετική. Τι ήταν τελικά ο Δραγούμης; Στα προσωπικά του κυριαρχούσαν οι υψηλές θερμοκρασίες. Στα πολιτικά, αναρωτιέμαι πώς θα ήταν κάποιος ρομαντικός με επάγγελμα ό,τι πιο ωμό, τις σχέσεις μεταξύ κρατών. Οι ώριμες θέσεις του κυκλοφόρησαν ως «Προγραμματικοί Πολιτικοί Στοχασμοί» (1916). Είχε ήδη εκλεγεί βουλευτής στη Φλώρινα, ως ανεξάρτητος. Στα εσωτερικά οι προτάσεις του είναι ρεαλιστικές και φιλελεύθερες (πλην εννοείται στη συνταγματική διαμάχη Βενιζέλου – Κωνσταντίνου).
Στα εξωτερικά, καίτοι φιλοβασιλικός, ήταν υπέρ της εξόδου της Ελλάδος με την Αντάντ, όπως εισηγήθηκε ως πρέσβης από την Πετρούπολη. Σημειώνει ως σκοπό «την πολιτικήν ανεξαρτησίαν της φυλής – όχι όμως ιμπεριαλισμός» και προσθέτει «ότι εν τούτοις δεν πρέπει να επιδιώξωμεν μετ’ αυτών (δηλ. των Αγγλογάλλων) την καταστροφήν της Τουρκίας». Ηθελε οι Ελληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χωρίς να έχει ψευδαισθήσεις για την τουρκική πλευρά, να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν. Πίστευε ότι η Ελλάδα είχε δύο πνεύμονες, έναν στη Δύση και έναν στην Ανατολή. Ακόμη και στην πιο εθνικιστική περίοδο της ζωής του ήταν εναντίον της λεγόμενης Μεγάλης Ιδέας, αντιτάχθηκε στη μικρασιατική περιπέτεια, πρόλαβε να δει τις επιλογές του Βενιζέλου, αλλά όχι την καταστροφική διαχείριση των βασιλικών κυβερνήσεων. Οι απόψεις του Δραγούμη ήταν απολύτως μειοψηφικές και τις είχε εκθέσει από νωρίς. Μέσα στον εθνικιστικό παροξυσμό του 1919, τις αναδιατυπώνει με υπόμνημα στη Διάσκεψη Ειρήνης. Ενας από τους οξυδερκέστερους γνώστες της περιόδου αυτής, ο ιστορικός Σ. Ριζάς, χαρακτηρίζει τις προτάσεις του «ρεαλιστικό πρόγραμμα… εκλεπτυσμένη στρατηγική».
Είναι δύσκολο να συλλάβουμε τον Δραγούμη σε όλες τις πτυχές του, να κατανοηθούν οι αντιφάσεις του, να ερευνηθεί σε βάθος η εξέλιξη και αναθεώρηση των ιδεών του. Εξηγούμαι:
• Μεγαλοαστός αλλά αντισυμβατικός. Ξεκίνησε θυελλώδη σχέση με μία παντρεμένη γυναίκα, τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του με τρία παιδιά. Αργότερα στη μικρή Αθήνα του 1910 συζεί ανοιχτά με την Κοτοπούλη.
• Διπλωμάτης αλλά και επικριτής των ορίων του επαγγέλματός του. Στο Μοναστήρι, στην Πόλη, στο ζήτημα του Καστελλόριζου έδρασε πολύ πέραν των εντολών των προϊσταμένων του.
• Ανθρωπος του στοχασμού αλλά και της δράσης. Εως το τέλος της ζωής του δεν έλυσε αυτή τη στοιχειώδη αντίφαση των διανοουμένων με την πολιτική, πρόβλημα βαθιά υπαρξιακό, όχι ρομαντικό.
• Αντιβενιζελικός, αλλά ο Βενιζέλος τον τοποθέτησε σε ηλικία 36 ετών πρέσβη στο κρίσιμο πόστο της Πετρούπολης. Φαίνεται μάλιστα ότι προσπάθησε να τον πάρει μαζί του στη Θεσσαλονίκη το 1916. Αργότερα προσέβλεπε σε αυτόν ως ηγέτη μιας «υγιούς αντιπολιτεύσεως».
• Φιλοβασιλικός, αλλά υπέρ της εξόδου της χώρας στον πόλεμο με την Αντάντ. Το όνομά του προστέθηκε την τελευταία στιγμή στον κατάλογο όσων εξορίστηκαν στην Κορσική, γιατί επέκρινε με άρθρο του την επέμβαση των Γάλλων στην Αθήνα (1917). Στις τελευταίες εγγραφές του ημερολογίου του ο φιλομοναρχισμός παρουσιάζει ρωγμές.
• Δημοτικιστής αταλάντευτος και ιδρυτικό μέλος του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», αλλά ποτέ ψυχαρικός. Λοιδορεί τον φανατισμό πολλών δημοτικιστών και προσπαθεί να γράψει μία αστική δημοτική.
• Πρωταγωνιστής για τη δημιουργία ενός νεοελληνικού πολιτισμού με αυτοφυείς ρίζες, αλλά και εραστής της ευρωπαϊκής παιδείας.
• Ο ίδιος χαρακτηρίζει την πρώτη περίοδο της ζωής του εθνικιστική, αν και από τότε αντιδρούσε στα στερεότυπα: «Οταν με κατατάσσουν στους νασιοναλιστές με μικραίνουν, με κάνουν κομματάρχη, ενώ κομματάρχης δεν είμαι». Αλλά τη δεύτερη «σοσιαλιστική και ανθρωπιστική».
Η λογοτεχνική διάσταση
Πρόλαβε να συνδεθεί στενά με όλες τις κορυφαίες μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Θεοτοκάς γράφει ότι «είναι ο πρώτος πεζογράφος μας που συνειδητοποίησε… το βάθος του εσωτερικού ανθρώπου». Βιβλία όπως η «Σαμοθράκη» (1909), από τα πλέον πρωτότυπα κείμενα της νεοελληνικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, το προδρομικό δοκίμιο «Ελληνικός Πολιτισμός» (1914), πολύ πέραν από τις εξαλλοσύνες του φίλου του Περικλή Γιαννόπουλου, συνδέονται με ένα από τα ζητούμενα της γενιάς του ’30, την ελληνικότητα. Για τον Δραγούμη, από άλλη οπτική γωνία, ο Ε. Ματθιόπουλος έγραψε ότι «…έδωσε το αποφασιστικό έναυσμα για την έρευνα και την επιστημονική μελέτη της “λαϊκής”-παραδοσιακής τέχνης και την αποκατάσταση του αναγκαίου εκείνου “ζωντανού” υλικού που τεκμηρίωνε την πολιτισμική συνέχεια». Τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης πολλά έργα του εκδίδονται σε φωτομηχανικές εκδόσεις από το ακροδεξιό περιθώριο. Η έκδοση ορισμένων από τα τετράδια των ημερολογίων του, αφιέρωμα στα «Τετράδια Ευθύνης» και η συμπερίληψη επιστολών του σε τόμο αλληλογραφίας δημοτικιστών αντιρροπίζουν τα πράγματα. Μετά την πρώτη έκρηξη του Μακεδονικού (1990) έχουμε ξανά τυπογραφικά ευπρεπείς εκδόσεις των βιβλίων του. Γίνεται πια φανερό, καθώς περνούν τα χρόνια, ότι το έργο του μας δίνει πολλά κλειδιά για να κατανοήσουμε την πολιτική, τις ιδέες, τη λογοτεχνία και τον πολιτισμό τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην Ελλάδα.
Οσο για τη δεύτερη, ιδεολογική περίοδο της ζωής του, τα ημερολόγια της εξορίας και δημοσιεύματά του (του απομένουν λίγοι μήνες πολιτικής δράσης), ξεκαθαρίζουν τη στροφή του προς ό,τι θα λέγαμε σήμερα σοσιαλδημοκρατικές θέσεις. Την εξέλιξη αυτή είχαν επισημάνει εδώ και δεκαετίες και άλλοι μελετητές, χωρίς μάλιστα την πλήρη τεκμηρίωση των ημερολογίων. Και όμως το όνομά του ενεπλάκη στην έρευνα γύρω από το φαινόμενο του πρώιμου φασισμού. Ο Δραγούμης υπέστη κακομεταχείριση από ένα συνδυασμό εμμονικού μαρξισμού (Χ. Χατζηιωσήφ και Σ. Μαρκέτος) και, κατά τον ευφυή όρο του Αλκη Αγγέλου, σπασμωδικής επιστήμης (Γ. Α. Μάζης). Δεν υπάρχει χώρος για παραδείγματα, τα εργαλεία ήταν έτοιμα σχήματα, άγνοια πηγών, επιλεκτικές αναγνώσεις, παραναγνώσεις, ιστορικοί αναχρονισμοί, πραγματολογικά λάθη, μελλοντολογία, αστήρικτες εικασίες. Πόσο δίκιο είχε η αείμνηστη Ελλη Σκοπετέα, όταν έγραφε για τον Δραγούμη και τον στενό του συνεργάτη Σουλιώτη-Νικολαΐδη: «Οι δύο φίλοι αδικήθηκαν τόσο πολύ μεταθανατίως, πλήρωσαν τόσο σκληρά την ασάφεια της εποχής τους…». Η βιογραφία του Ελληνοαμερικανού καθηγητή (Γ. Α. Μάζης) αφιερώνει στο ζήτημα ένα κεφάλαιο. Ο συγγραφέας πελαγοδρομεί επιλεκτικά στη σχετική βιβλιογραφία και παραμερίζει συστηματικά τις θετικές γνώμες για τον Δραγούμη, ιδίως μαρξιστών όπως των Κορδάτου, Γιαννιού, Βουρνά, Μοσκώφ. Αντιθέτως, με ευστοχία αναλύει πρόσφατη μελέτη (Π. Βουτουρής) την ίδια εποχή και τις νέες ιδεολογίες της.
Θα αναρωτηθεί κανείς γιατί ο Δραγούμης; Θα επανέλθω εν καιρώ με τα μυστικά του εμμονικού μαρξισμού και τον βάλτο των αναλύσεών του. Σχηματικά θα ανέφερα την προσπάθεια να αποκτήσει σάρκα και οστά ο νηπιώδης ελληνικός φασισμός και, ει δυνατόν, μία πολύ γνωστή προσωπικότητα. Τα υπόλοιπα είναι απλά και χωράνε στο μεγάλο, φιλόξενο τσουβάλι του φασισμού, όπου οι έννοιες συμφύρονται κατά το δοκούν (έθνος, εθνικισμός, συντηρητισμός, αντίδραση, ανορθολογισμός, μοναρχισμός, αλλά και Μακεδονικός Αγώνας, μακεδονομάχοι, Πηνελόπη Δέλτα). Κρίμα, γιατί είναι πια κοινός τόπος ότι μια σειρά ιστορικών μαρξιστικής κατεύθυνσης συνέβαλε στην ανανέωση της ελληνικής ιστοριογραφίας μετά το 1974.
Η αντίθεση με τον Βενιζέλο και ο… τρίτος δρόμος
Οπωσδήποτε η έντονη αντίθεσή του προς τον Βενιζέλο προξενεί σήμερα απορίες, δυσφορία. Ο Βενιζέλος, πάντως, εκτιμούσε τον πολιτικό του αντίπαλο και η δολοφονία του τον συγκλόνισε. Ως προς τις οξύτατες αντιρρήσεις του Δραγούμη θα σημείωνα, πρόχειρα, την ταξική αντιπάθεια για τον «νεοφερμένο» από έναν εκπρόσωπο της «αριστοκρατίας», τη διαφορά στους χαρακτήρες (τον ενοχλούσε το ριψοκίνδυνο στοιχείο του Κρητικού, που εκείνος θεωρούσε επιπολαιότητα), τον ρόλο του Κωνσταντίνου (το στρατηγικό λάθος του Δραγούμη που δέχθηκε να ηγηθεί των αντιβενιζελικών ο βασιλιάς), την επέμβαση, όπως εκείνος πίστευε, των ξένων υπέρ του Βενιζέλου. Κυρίως διαφωνούσαν στην αντιμετώπιση της Τουρκίας και στη γεωπολιτική προοπτική της χώρας μας. Ενώ υπήρχαν οι προϋποθέσεις (απεχθάνονταν βαθιά και οι δύο την προ του 1910 Ελλάδα), συνεργάσθηκαν μόνον για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Δεν θεωρώ πλέον παραδοξολογία την άποψη του Κ. Θ. Δημαρά ότι αυτό που μας μένει από τον Δραγούμη είναι «η ξεκαθαρισμένη εικόνα… του νέου ελληνισμού, που ξεπετάχθηκε από την κατάρρευση του 1897 και εκφράσθηκε στην πολιτική του Βενιζέλου». Aν και αντιπαθούσε σχεδόν το σύνολο του αντιβενιζελικού προσωπικού, συμμετείχε στον συνασπισμό εναντίον των Φιλελευθέρων. Τα τελευταία κείμενά του οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα προσπαθούσε μετά τις εκλογές να ανοίξει έναν τρίτο δρόμο, εγχείρημα σχεδόν αδύνατο σε συνθήκες ακραίας πόλωσης.
Τώρα χρειάζεται μια νέα γενιά ερευνητών να σκύψει πάνω στο έργο του (γνωστό και ανέκδοτο) χωρίς προκαταλήψεις. Θα διαπιστώσουν πόσο γοητευτικά αταξινόμητος παραμένει. Ο Δραγούμης λάτρεψε και σιχάθηκε όσο κανείς τον εαυτό του, τους συμπατριώτες του και την πατρίδα του. Κράτησε μπροστά σε όλους αυτούς αδυσώπητα τον καθρέφτη, ορισμένοι υποστηρίζουν έναν παραμορφωτικό καθρέφτη. Είναι γεγονός, όμως, ότι ενώ σκεφτόταν απαισιόδοξα, πάντοτε δρούσε με αισιοδοξία για το μέλλον της χώρας του. Κι ας «παραπλανήθηκε με καταπληκτικές αδυναμίες στον λαβύρινθο της δράσης», όπως έγραψε στο δικό του ημερολόγιο το 1926 ένας νεαρός, με πολλές έννοιες συνάδελφός του, ο Γιώργος Σεφέρης.
* Ο κ. Θόδωρος Ν. Σωτηρόπουλος είναι ο επιμελητής τριών τόμων από τα «Φύλλα Ημερολογίου» του Ι. Δραγούμη, εκδόσεις Ερμής (1986-1988).