Η γέννηση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης ορίζει εκ νέου την αστική γεωγραφία της Αθήνας. Αξιοποιώντας το εναπομείναν τμήμα από το εργοστάσιο του Φιξ, έργο του Τάκη Ζενέτου και του συνεργάτη του Μαργαρίτη Αποστολίδη, το νέο κτίριο φέρει την υπογραφή της αρχιτέκτονος Καλλιόπης Κοντόζογλου, εταίρου της «3 ΣΚ Στυλιανίδης Α.Ε.» την περίοδο 2003-10 και επικεφαλής της ομάδας κατά τη φάση της μελέτης εφαρμογής. Το ΕΜΣΤ είναι ένα φιλόδοξο κτίριο και σαφώς η πλήρης λειτουργία του ως μουσείου θα τονώσει ιδιαιτέρως τη σύγχρονη σκηνή της τέχνης όπως και το διεθνές προφίλ της Αθήνας.
Η διαδικασία μετατροπής του παλαιού κτιρίου στο νέο αρχιτεκτόνημα που υπάρχει τώρα ήταν μια σύνθετη και μακρά διαδικασία, που, από μόνη της, αποτελεί χρήσιμη παρακαταθήκη γνώσης και πρακτικής και αγκαλιάζει μια σειρά από θέματα που εκτείνονται πέραν της αμιγούς αρχιτεκτονικής πράξης. Η Καλλιόπη Κοντόζογλου, αρχιτέκτων με παιδαγωγικό έργο και μελέτες πάνω στη λειτουργία των πόλεων, αποφάσισε να καταθέσει την εμπειρία της σε ένα νέο βιβλίο. Με τίτλο «Project Fix. Αναβιώνοντας το μέλλον», με πρόλογο του αρχιτέκτονα Ηλία Ζέγγελη και επίλογο του επίσης αρχιτέκτονα και σύμβουλου, στη διάρκεια των εργασιών, Τιμ Ρόναλντς, το βιβλίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Ποταμός.
– Για ποιο λόγο θελήσατε να υπάρξει ένα τέτοιο βιβλίο; Είναι το χρονικό ενός σύνθετου και απαιτητικού έργου ή κάτι πέρα από αυτό;
– Αυτό το βιβλίο ήταν καθαρτήριο για μένα. Τα αρχιτεκτονικά πρότζεκτ διαρκούν δύο με τρία χρόνια από τη σύλληψη ώς την ολοκλήρωση. Το Φιξ ήταν κομμάτι της ζωής μου με τον ένα ή τον άλλο τρόπο για περίπου 12 χρόνια. Κατά τα πρώτα δύο χρόνια αποτελούσε την πλήρη μου απασχόληση. Ηταν το πρώτο πράγμα που σκεφτόμουν όταν ξυπνούσα και το τελευταίο πριν κοιμηθώ. Ηταν στα όνειρα και στους εφιάλτες μου. Κατά κάποιο τρόπο ακόμη είναι. Επέλεξα και διαπραγματεύτηκα με τους συμβούλους μας από την Ελλάδα και το εξωτερικό, συνεργάστηκα μαζί τους και τους επέβλεψα κατά τη διάρκεια της μελέτης. Υπήρξα ο σύνδεσμος μεταξύ της ομάδας μας και της διεύθυνσης έργου, συνεργάστηκα στενά με τη διευθύντρια του μουσείου Αννα Καφέτση και παρουσίαζα τις προτάσεις μας στο Δ.Σ. του μουσείου, στα ΜΜΕ και στο κοινό, όποτε ήταν απαραίτητο.
Το γράψιμο του βιβλίου ήταν λυτρωτικό. Πολλά στοιχεία που αγγίζει συνήθως λείπουν από την αρχιτεκτονική λογοτεχνία – τα ανέκδοτα, τα προβλήματα και οι πίκρες, τα εμπόδια και οι συμβιβασμοί που απαιτούνται για να πραγματοποιηθεί κάτι. Ελπίζω ότι θα είναι χρήσιμο για τους νέους αρχιτέκτονες, καθώς αποτελεί μια αληθινή αφήγηση για το τι είναι ένα πρότζεκτ. Δεν κρύβει κάτω από γυαλιστερές φωτογραφίες τον ιδρώτα, τον πόνο της πλάτης και τα δάκρυα που συνοδεύουν την άσκηση της αρχιτεκτονικής.
– Το Φιξ εκφράζει μια ολόκληρη μυθολογία. Οταν αναλάβατε το έργο, το κτίριο ήταν ήδη διαμελισμένο. Αισθανθήκατε ότι επεμβαίνετε σε ένα τοτέμ του μοντερνισμού ή ήσασταν απελευθερωμένη από συμβολισμούς;
– H στέγαση του ΕΜΣΤ στο πρώην εργοστάσιο Φιξ είχε ουσιαστικά προαναγγελθεί πριν από αρκετές δεκαετίες από τον ίδιο τον Ζενέτο, όταν έλεγε ότι, με τη μεταφορά των εργοστασιακών λειτουργιών έξω από την Αθήνα, το κτίριο θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη στέγαση πολιτιστικών χρήσεων. Η μορφολογία του κανάβου των όψεων, οι αναλογίες των πλήρων και των κενών τμημάτων, η επιμήκης δυναμική μορφή του συνθέτουν ένα από τα σημαντικότερα κτίρια της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Το εναπομείναν τμήμα, δείγμα βιομηχανικού κτιρίου μιας εποχής και σημείο αναφοράς στον πολεοδομικό ιστό της Αθήνας, καλείται, μετά τη μετασκευή του, να στεγάσει μια από τις σημαντικότερες πολιτιστικές λειτουργίες της Αθήνας του 21ου αιώνα, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Οι συμβολισμοί υπάρχουν για να μας εμπνέουν και να μας καθοδηγούν. Γιατί άραγε πρέπει να απελευθερωθούμε από αυτούς;
Θα λειτουργήσει ως καταλύτης αλλαγών
– Το κτίριο του Ζενέτου είχε περιβάλει το παλαιότερο εργοστάσιο. Πώς επιζεί η ιδέα του παλίμψηστου;
– Το κτίριο δεν ήταν ενιαίο αλλά συρραφή από διαφορετικά κτίρια καλυμμένα με την ίδια όψη! Αρα δεν υπήρχε πλέον παλίμψηστο συνειδητά για τον Ζενέτο. Στην περίπτωση του Φιξ, η όψη έπρεπε να εξυπηρετήσει όλα τα επίπεδα που προϋπήρχαν. Αυτό την καθιστά πολύ πιο σύνθετη και ευρηματική. Αυτήν την όψη αντιμετωπίσαμε ως έναν κατακόρυφο αρχαιολογικό χώρο, που παρατηρεί ο επισκέπτης καθώς ανεβαίνει με τις κυλιόμενες σκάλες.
– Η προκήρυξη του διαγωνισμού ζητούσε να διατηρηθούν μόνον οι όψεις της Συγγρού και της Φραντζή, που αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους μορφή. Εσωτερικά τις αντιμετωπίσαμε ως κατακόρυφα αρχαιολογικά ευρήματα. H όψη της Καλλιρρόης δεν ήταν δημιούργημα του Ζενέτου, αλλά εκείνος την αποτύπωσε και την επέκτεινε. Τότε δεν υπήρχε ακόμη ο δρόμος, και η όψη του κτιρίου ήταν προς τον Ιλισό. Σχεδιάσαμε μια νέα όψη που θα μιλούσε για κάτι που προϋπήρχε της ζυθοποιίας, για τον θαμμένο ποταμό. Η αρχική ιδέα ήταν ένας τεράστιος όγκος από μπετόν που να αιωρείται πάνω από έναν καταρράκτη. Οχι όμως ένα οποιοδήποτε μπετόν, αλλά μια επιφάνεια που θα κατασκευαζόταν από πολλές μικρές σε ύψος σκυροδετήσεις. Ετσι σιγά σιγά θα «χτιζόταν», μοιάζοντας με γεωλογική τομή σαν αυτές που βλέπουμε στο πλάι των αυτοκινητοδρόμων όταν κόβεται η πλαγιά ενός λόφου. Αυτό το μπετόν θα χρωματιζόταν με άργιλο για να πάρει το χρώμα της ποταμίσιας λάσπης. Δυστυχώς, στο στάδιο της μελέτης εφαρμογής η επιβλέπουσα αρχή δεν μας επέτρεψε αυτόν τον σχεδιασμό γιατί θα ήταν «απρόβλεπτες» οι συνέπειές του! Βλέπετε, το κτίριο έπρεπε να σχεδιαστεί για να αντέξει 100 χρόνια!
Αφού ψάξαμε και ξαναψάξαμε, ύστερα από ατελείωτες συζητήσεις, καταλήξαμε σε αυτό που κατασκευάστηκε τελικά. Χρησιμοποιήθηκαν μεγάλα κομμάτια από μάρμαρο California, κυρίως για τα «καπάκια», που έχουν έντονο ανάγλυφο. Με τον καιρό, τα κομμάτια αυτά θα «βρωμίσουν» από τη σκόνη, τα καυσαέρια και τις κουτσουλιές των πουλιών, και θα πρασινίσουν από αγριόχορτα που θα φυτρώσουν ανάμεσά τους. Ετσι, η γεωλογική τομή θα γίνει πραγματικότητα.
– Μπορεί το ΕΜΣΤ να «αποδεσμευθεί» από τη σκιά του Φιξ;
– Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να συμβεί κάτι τέτοιο. Το μουσείο ξαναδίνει στην πόλη αυτό που πήρε: έναν επικών διαστάσεων χώρο. Είδα με χαρά ότι πολλοί νέοι άνθρωποι πήγαν με τα παιδιά τους, ήταν εκεί παρά τον φόβο του ιού. Είναι ένα δείγμα του πόσο η πόλη διψάει για τέτοιους δημόσιους χώρους. Το μουσείο είναι ακόμη άγνωστο στο μεγάλο κοινό, αλλά εάν αρχίσει να λειτουργεί κανονικά χωρίς πισωγυρίσματα, τότε χωρίς αμφιβολία θα λειτουργήσει ως καταλύτης για να αλλάξει όλη η περιοχή γύρω του.
