Βιβλίο «εξ αρχής», βιβλίο «χειροποίητο» και «αιμάτινο» για τον κόσμο του Κάρβερ
ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
Σελ. 50: «Οπου κι αν πήγαινε εκείνη τη μέρα βάδιζε/ μέσα στο ίδιο παρελθόν. Περνούσε κλοτσώντας μέσα από σωρούς αναμνήσεων». Οι πρώτοι στίχοι αυτού του ποιήματος του Ρέυμοντ Κάρβερ, που δίνει τον τίτλο σε αυτή την ανθολογία, αποτελούν και μύηση σε έναν κόσμο ρευστό και αμφίσημο, που πατάει στην ιδρυτική συνθήκη ενός ημίφωτος. Αυτό το βιβλίο με την κυματώδη και ονειρική αφηγηματική ποίηση του Αμερικανού Ρέυμοντ Κάρβερ (1938-1988) είναι ένα βιβλίο «εξ αρχής», ένα βιβλίο «χειροποίητο» και «αιμάτινο» που γεννήθηκε από τον Ακη Παπαντώνη, έναν από τους πιο ενδιαφέροντες πεζογράφους (με ολιστικό και υβριδικό βλέμμα πάνω στη δημιουργία: ποίηση με την ευρεία έννοια, φωτογραφία, πρόζα, δοκίμιο, έρευνα). Μας παραδίδεται δίγλωσσο, με την ελληνική μετάφραση και το πρωτότυπο, υπό την αισθητική αρτιότητα των εκδόσεων Κίχλη.Στο εξώφυλλο, μια φωτογραφία του Ακη Παπαντώνη, που μέσα στη μαύρη, σπηλαιώδη και σιωπηλή μοναξιά της συνοψίζει τον κόσμο του Κάρβερ. Ο κόσμος του Κάρβερ ταράζει και γαληνεύει. Θολώνει τα όρια θνητότητας και αιωνιότητας, με μια ταπεινή παραδοχή κάθε μορφής σεπτού μεγαλείου. Μιλάει για την κατάλυση του χρόνου και της αίσθησης του τόπου, τη ρευστότητα και την ελαφράδα του σώματος μέσα στις θολές λίμνες της αναπόλησης και των ψευδαισθήσεων, τη θεοποίηση της φύσης μέσα από τη διαστολή του εαυτού, τον διαρκή και αδηφάγο μονόδρομο προς τον έρωτα και την υπέρβαση, τη βωβή προσευχή σε ό,τι εξάπτει, σε ό,τι αμφισβητεί, σε ό,τι θαμπώνει τα όρια. Ο Κάρβερ, γνωστός ως ένας κατεξοχήν διηγηματογράφος, μας αποκαλύπτεται εδώ, χάρη σε αυτή την έξοχη προσέγγιση, ερμηνεία, απόδοση, ως ένας ποιητής του κιαροσκούρο, μέσα στην ύλη και έξω από το σώμα.
Αλληγορία για την ύπαρξη και τον έρωτα
ΝΙΚΟΛΑΣ ΖΩΗΣ
Σελ. 16: «Αυτή ήταν η ειδικότητά μου: να τριγυρνώ με ελευθερία ξέγνοιαστη ή να ξαποσταίνω κατά το κέφι μου». Ωραία ζωή δηλαδή, σωστά; «Ολόσωστα!» ίσως αναφωνούσε ο Πέτρος, ο πρωταγωνιστής της «Πεταλούδας» του Γερμανού σατιρικού συγγραφέα και σκιτσογράφου Βίλχελμ Μπους (1832-1908). Γιατί ενώ ζει σε ένα επαρχιακό υποστατικό γεμάτο ευθύνες, εκείνος προτιμά το χαζολόι και τα πειράγματα στην ξαδέρφη του, το όμορφο «Κατερινάκι». Ωστόσο, ήδη από τον τίτλο της περιπέτειάς του διαφαίνεται κάτι το φευγαλέο, το άπιαστο. Θα μείνει άραγε ικανοποιημένος ο ήρωάς μας, που εγκαταλείπει το μικρό χωριό του μαγεμένος από το κυνήγι ενός πλάσματος μικροσκοπικού μεν, αλλά με όλα τα χρώματα του κόσμου στα φτερά του;Η «Πεταλούδα» περιγράφεται ως ένα «γοητευτικό όσο και σκληρό παραμύθι για ενήλικες». Μια αλληγορία για την ύπαρξη, τον έρωτα, την απληστία του κόσμου, τις απόπειρες να συλλάβουμε το ασύλληπτο. Στις σελίδες της (ή κάτω από τα φτερά της) ο Πέτρος συναντάει πλανεύτρες μάγισσες και μυστήριους γυρολόγους, λαίμαργες ταβερνιάρισσες και φίδια που οσμίζονται το χρυσάφι, ενώ ο ίδιος περνάει σταδιακά από την ανεμελιά στη συμφορά, από την αψηφισιά των πάντων στην ντροπή για τις αναίσχυντες πράξεις των άλλων. Μέχρι και σε σκύλο μεταμορφώνεται, απολαμβάνοντας την υποταγή.Κι αν όλα αυτά θυμίζουν την Οδύσσεια είναι γιατί και ο προορισμός του Πέτρου βρίσκεται τελικά στο σημείο εκκίνησής του. Συνειδητοποιημένος πια και τραυματισμένος ανεπανόρθωτα, δεν κυνηγάει πεταλούδες. Μόνο εκείνη η μάγισσα εμφανίζεται ενίοτε, όμορφη όσο άλλοτε, μα επίσης άπιαστη και φευγαλέα, σαν επιθυμία.
Ενας σύγχρονος «αναγεννησιακός» νους
ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ
Σελ. 595: «Μετά το 1974, ο Κανελλόπουλος αποσύρθηκε στον πνευματικό του κόσμο· ένα από τα πλεονεκτήματα, άλλωστε, των πνευματικών ανθρώπων είναι ότι διαθέτουν εναλλακτική λύση. Πριν τελειώσει το θυελλώδες 1974, είχε ήδη εκδώσει το τέταρτο και τελευταίο δίτομο μέρος της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, με τίτλο “Από τον Μπετόβεν στον Κιτς”. Μέχρι την τελευταία κυριολεκτικά ημέρα της ζωής του, θα συνέχιζε να συγγράφει το μνημειώδες έργο του».Πράγματι, η πολύτομη «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» του Παναγιώτη Κανελλόπουλου είναι ένα αδιανόητο έργο, τόσο σε έκταση όσο και σε βάθος. Το αποτύπωμα ενός σύγχρονου «αναγεννησιακού» νου. Βεβαίως, ως γνωστόν, ο Κανελλόπουλος, που έζησε από το 1902 έως το 1986, δεν ήταν μονάχα συγγραφέας αλλά και μάχιμος πολιτικός, με δράση και ρόλο σε μερικές από τις πλέον κρίσιμες φάσεις της ελληνικής Ιστορίας, από τον Β΄ Παγκόσμιο έως και το 1974.Ελειπε, λοιπόν, μια βιογραφία αυτής της τόσο ερεθιστικής, πολύπλευρης προσωπικότητας που ανέδειξε το ελληνικό συντηρητικό στρατόπεδο. Και το βιβλίο του Μελέτη Μελετόπουλου καλύπτει αυτό το κενό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.Ο βιογράφος γνώριζε (και εκτιμούσε βαθιά) τον Κανελλόπουλο. Ομως απέφυγε τον σκόπελο της αγιογραφίας. Παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο καλύπτει την πλέον αμφιλεγόμενη, πολιτικά, περίοδο του βιογραφούμενου (από τον Εμφύλιο έως και το 1967). Εξαιρετικά γραμμένη και τεκμηριωμένη βιογραφία και έκδοση-κόσμημα.
Για τα μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης
ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΝΑΚΗ
Σελ. 52: «Οσο για το άλλο πόδι, ανασηκωμένο από το έδαφος με τη βοήθεια του δεξιού της χεριού, έδινε μια τελείως διαφορετική αίσθηση. Θα έλεγα ότι το πόδι της γελούσε – μια δύσκολη στην κατανόησή της ιδέα για τον κοινό θνητό». Ολες οι αισθήσεις είναι ενεργοποιημένες σε αυτό το ιαπωνικό κομψοτέχνημα του Τζουνιτσίρο Τανιζάκι (1886-1965). Πρωτοδημοσιεύτηκε το 1919 (στα ελληνικά κυκλοφόρησε φέτος, θαυμάσια μεταφρασμένο), αφηγητής της νουβέλας είναι ο Ούνο, ένας νεαρός σπουδαστής στη Σχολή Καλών Τεχνών, στον οποίο παραγγέλλουν να αποτυπώσει σε λάδι μια συγκεκριμένη πόζα νεαρής γκέισας που αναδεικνύει την κίνηση του ποδιού. Ο φετιχισμός της γάμπας είναι η μία όψη.Γιατί δεν είναι μόνο η λεξιλογική διέγερση που προκαλεί στον συγγραφέα, οι αναφορές σε χρώματα, γεύσεις, εκφράσεις, η «προσωποποίηση» της γάμπας, που αποκτά, σχεδόν, χαρακτήρα και χαρακτηριστικά. Είναι και οι σκέψεις που διατρέχουν τη δημιουργία: από τη γέννηση της εικόνας έως τον θάνατό της. Κι αυτή η δημιουργία έχει ελαφρότητα, φινέτσα, ένταση, κίνηση «και πίσω της κρυμμένη “λιποθυμία”». Η ζωή πάλλεται μέσα σε κάθε μυ των δακτύλων του ποδιού της Ο-Φούμι, αινιγματική, μυστικιστική και μεγαλόπρεπη. Τα πάθη καμπυλώνονται, όπως στην καμάρα του πέλματος, κι αυτό που τελικά αποκαλύπτεται μέσα από τη σχισμή του κιμονό είναι το δαιδαλώδες της ανθρώπινης ύπαρξης.
Oι 18 επιστολές του «νατουραλιστή» Θορώ
ΣΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Σελ. 59: «Οι σκέψεις είναι οι εποχές της ζωής μας: καθετί άλλο δεν είναι παρά ένα ημερολόγιο των ανέμων που φύσηξαν όσο βρισκόμαστε εδώ».Η φράση αυτή, γραμμένη από τον Χένρι Ντέιβιντ Θορώ σε μια επιστολή του προς τον Χάρισον Μπλέικ τον Αύγουστο του 1850, έχει σκαλώσει εδώ και λίγες μέρες στο μυαλό μου. Αινιγματική και διφορούμενη για τη ζωή, την καλλιέργεια του πνεύματος και τις αξίες, όσο και άλλα αποφθέγματα και σκέψεις του Θορώ που ανακαλύπτει ο αναγνώστης στις δεκαοκτώ επιστολές που επέλεξε η Ελένη Αγγέλου και συμπεριέλαβε στην προσεγμένη έκδοση των Ροών της σειράς «microMEGA».Οι επιστολές καλύπτουν λίγο περισσότερο από μια δεκαετία αλληλογραφίας με τον Μπλέικ, μέχρι τον θάνατο του Θορώ σε ηλικία μόλις 44 ετών. Διαβάζοντας γνωρίζουμε λίγο καλύτερα αυτόν τον «νατουραλιστή, ποιητή, φιλόσοφο», όπως τον χαρακτηρίζει η Αγγέλου, που αποτραβήχτηκε από την κοινωνία και έγραψε το περίφημο «Ουόλντεν ή Η ζωή στο δάσος», επηρεάζοντας τη σκέψη πολλών μεταγενέστερών του. Μην τον παρεξηγείτε. Ο Θορώ χαίρεται τη ζωή αλλά έχει μια άλλη άποψη για το αναγκαίο και το περιττό. Με τα λόγια του πάλι: «Οι άνθρωποι προβληματίζονται ιδιαίτερα από την ανοησία να περιμένει κανείς τόσα πολλά από τη ζωή (ή την αιωνιότητα), αλλά και να προσπαθεί να ζήσει σύμφωνα με τούτη την επιταγή. Πολύς θόρυβος για το τίποτα».
Φιλοσοφείν στις δύο ρόδες της μοτοσικλέτας
ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΧΑΡΜΠΗΣ
Σελ. 407: «Εγώ θέλω απλά να μιλήσω για το πώς θα επιδιορθώσω μια μοτοσικλέτα». Η φράση αυτή του Ρόμπερτ Πίρσιγκ, η οποία εγκιβωτίζει στην ουσία όλη τη φιλοσοφία του κλασικού σήμερα βιβλίου του, που επανακυκλοφορεί από τη σειρά Modern Classics του Public, ήταν απλώς το επιστέγασμα όσων αυτό το εκπληκτικό κείμενο επικοινωνεί από το 1974. Με δείκτη IQ που ξεπερνούσε το 170 σε ηλικία 9 ετών, ο Πίρσιγκ ήταν από εκείνα τα παιδιά που δεν μπορούσαν να χωρέσουν στα συμβατικά σχολικά προγράμματα, ούτε (αργότερα) στις συνηθισμένες ακαδημαϊκές πρακτικές. Ενας τέτοιος ενήλικος είναι ο κεντρικός ήρωάς του, καθηγητής πανεπιστημίου, ο οποίος κάνει ένα μεγάλο ταξίδι με μοτοσικλέτα, παρέα με τον μικρό γιο του κι ένα φιλικό ζευγάρι, μέσα από τις βορειοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ.Ενδιάμεσα στις υπέροχες περιγραφές της διαδρομής, το κείμενο παρεμβάλλει τις σκέψεις του ίδιου του Πίρσιγκ πάνω στις διδαχές του Πλάτωνα, σε συνδυασμό με τη βουδιστική φιλοσοφία, για να δημιουργήσει τελικά έναν δικό του προσωπικό στοχασμό. Αυτό δεν σημαίνει πως το βιβλίο είναι τυπικά φιλοσοφικό· επί της ουσίας, όπως συμβαίνει με κάθε μεγάλο ταξίδι, η αναζήτηση έχει να κάνει με το αιώνιο κυνήγι της ταυτότητας και τη λύτρωση από τα μεγάλα ερωτήματα, ενώ το εύρημα της διττής προσωπικότητας που χρησιμοποιείται εδώ είναι πραγματικά ιδιοφυές.
Mικρές ιστορίες στη λαίλαπα της Ιστορίας
ΜΑΡΩ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ
Σελ. 14: «Της φάνηκε ότι το βουνό βάλθηκε ξαφνικά να περπατάει. Τραγουδούσαν με δυνατή φωνή ένα λαϊκό τραγούδι του Γιουνάν. Εμοιαζαν με υπεροπτική σαρανταποδαρούσα». Mε αυτή τη φράση εισέρχεται βίαια η νοτιοδυτική μεραρχία –40.000 στρατιώτες της Λαϊκής Κίνας– στο μυθιστόρημα του Γάλλου Πολ Γκρεβεγιάκ «Αφέντες και δούλοι» (εκδ. Πόλις). Στις περίπου 500 σελίδες που ακολουθούν, η πολιτική και η ιστορία αυτής της χώρας θα «οργώσει» τη ζωή των ηρώων.
Το βιβλίο είναι από αυτά που μπορούν να διαρρήξουν τον εγκλεισμό των ημερών και να στείλουν τον αναγνώστη σε χωροχρονικό ταξίδι. Τρεις γενιές ζωγράφων ζουν στη μαοϊκή Κίνα: ο παππούς αγρότης και ερασιτέχνης ζωγράφος κλασικής τεχνοτροπίας, ο γιος επίσημος ζωγράφος του κινεζικού καθεστώτος, ο εγγονός παιδί της καλλιτεχνικής ανατροπής στα χρόνια της αμφισβήτησης. Με στυλ και δουλεμένη γραφή, ο Γκρεβεγιάκ συνθέτει ένα πλούσιο μυθοπλαστικό έργο-τοιχογραφία που απλώνεται σε διάρκεια 50 χρόνων.
Το μυθιστόρημα μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους: ως καταγραφή της μικρής ιστορίας των ανθρώπων μέσα στη λαίλαπα της Ιστορίας με κεφαλαίο γιώτα. Ως πολιτικός στοχασμός για την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης και τον ολοκληρωτισμό. Ως ευαίσθητο, οξυδερκές σχόλιο πάνω στις οικογενειακές σχέσεις και στο συμβολικό βάρος του κληροδοτήματος που μεταφέρεται από πατέρα σε γιο καθορίζοντας τη ζωή τους.